Η αφοπλιστική αλήθεια για τα ζώα στο ΕΜΣΤ
Πήγαμε στη νέα διεθνή έκθεση-υπερπαραγωγή που καταλαμβάνει σχεδόν ολόκληρο το μουσείο, εκπληρώνοντας ένα «όνειρο ζωής» για τη διευθύντρια Κατερίνα Γρέγου. Μια εμπειρία που σφίγγει το στομάχι και γκρεμίζει αυταπάτες.
- 15 ΜΑΙ 2025
Πώς θα αντιδρούσες άμα κάποιος σου έδειχνε κατάμουτρα την απέραντη υποκρισία της κοινωνίας μας; Πώς θα αναγνώριζες ξανά τον εαυτό σου ως φιλόζωο, όταν ξαφνικά γκρεμίζονται οι ψευδαισθήσεις και καλείσαι να συνειδητοποιήσεις ότι ως καταναλωτής, ως πολίτης και γενικότερα ως άνθρωπος αποτελείς και εσύ μέρος ενός συστήματος ακραίας εκμετάλλευσης που έχει τόσο βαθιές ρίζες όσο και η αποικιοκρατία, ο ιμπεριαλισμός, ενδεχομένως και η πατριαρχία;
Ειδάλλως, σε έναν ανεπτυγμένο και –θεωρητικά– ηθικό κόσμο, πώς εξηγείται τομάρια άγριων ζώων να επιδεικνύονται ως τρόπαια σε οικογενειακές φωτογραφίες (Men and Game, Mark Dion); Πώς εξηγείται το συγκλονιστικό πλάνο ενός γουρουνιού που τινάζεται με όλη του τη δύναμη πηδώντας στο κενό από ένα εν κινήσει φορτηγό στο Τέξας για να δραπετεύσει (Saut dans le vide, Tiziana Pers);
Οι φωσφορίζουσες γάτες οι οποίες προέκυψαν σε εργαστήριο των Ηνωμένων Πολιτειών το 2011; Οι άτυχες μαϊμούδες που εστάλησαν στο διάστημα προτού πατήσουμε εμείς στο φεγγάρι και δυστυχώς δεν επέστρεψαν ποτέ (Exo-Ecologies, Jonas Staal);
Τελικά, αναγνωρίζουμε με κάποιον τρόπο νομικά δικαιώματα στα όντα πέρα απ’ τους ανθρώπους (Do animals?, Igor Grubic); Υπάρχει παράδεισος για εκείνα; Υπάρχει θεός; Πάντως, «εάν τα ζώα πίστευαν στον θεό, τότε ο διάβολος θα είχε τη μορφή του ανθρώπου», όπως πολύ εύστοχα έχει γράψει η Βρετανίδα Sue Coe, μία από τις πιο ιστορικές φιγούρες στον ακτιβισμό για τα δικαιώματα των ζώων και επίσης συμμετέχουσα στη νέα mega-έκθεση που καταλαμβάνει σχεδόν όλο το ΕΜΣΤ, με τίτλο Γιατί να κοιτάμε τα ζώα; Δικαιοσύνη για τα μη ανθρώπινα όντα.
Για να είμαστε πιο ακριβείς, θα μπορούσαμε να την παρομοιάσουμε με μαραθώνιο – μία χορταστική διαδρομή που ξεδιπλώνεται σε επτά διαφορετικά επίπεδα, απ’ το υπόγειο μέχρι τον 4ο όροφο και τα μεσοπατώματα, αλλά και εξωτερικά του κτιρίου, περιλαμβάνοντας συνολικά πάνω από 200 έργα προσεκτικά επιλεγμένων καλλιτεχνών που έχουν ασχοληθεί επί σειρά ετών με τις επίμαχες θεματικές.
Όλα τα έργα είναι συνδεδεμένα σε μία ενιαία, κοινή αφήγηση που φέρει την προσωπική υπογραφή της Κατερίνας Γρέγου, όσο και της υπόλοιπης ομάδας του μουσείου που εργάστηκε σχεδόν δύο χρόνια για την υλοποίηση, εκπληρώνοντας «ένα όνειρο ζωής», όπως δήλωσε η διευθύντρια κατά τη διάρκεια της συνέντευξης Τύπου.
«Ξεκίνησα την έρευνα αυτή περίπου πριν από 10 χρόνια και όσο δούλευα σε μουσεία του εξωτερικού, προσπαθούσα με κάθε ευκαιρία να την προωθήσω σαν ιδέα, αλλά παραξενεύονταν, απορούσαν. Ήταν ένα θέμα το οποίο θεωρούσαν ότι δεν χωρούσε στο πεδίο της σοβαρής discourse – ευτυχώς, η προκατάληψη πλέον έχει αρχίσει να φεύγει, καθώς συνειδητοποιούμε ότι είναι αλληλένδετη η σχέση ανάμεσα στην ευημερία των ζώων και το θέμα της κλιματικής αλλαγής».
Βέβαια, εκθέσεις με επίκεντρο τα ζώα έχουμε ξαναδεί στο παρελθόν. Οι ζωομορφικές παραστάσεις είναι οικείες ήδη από τους αμφορείς και την εποχή της αρχαίας τέχνης. Η ειδοποιός διαφορά στην προκειμένη περίπτωση είναι η οπτική: τα ζώα δεν παρίστανται εδώ ως αντικείμενα ή ως εργαλεία. Δεν είναι το «Άλλο». Παρίστανται ως υποκείμενα, από μία βαθιά πολιτική και ηθική σκοπιά που ανατρέπει την ιδέα ότι ο άνθρωπος αποτελεί το κυρίαρχο, το πιο έξυπνο, το πιο ικανό ον στην πυραμίδα του ζωικού βασιλείου. Υπό αυτή την έννοια, εκφράζεται μία δριμεία αυτοκριτική προς όλον τον (δυτικό) πολιτισμό από το ΕΜΣΤ, ένα ξεκάθαρο statement για την «ανείπωτη βία ενάντια στα ζώα».
Τουλάχιστον με αυτή την κατεύθυνση και σε τόσο μεγάλη κλίμακα, δεν έχει υπάρξει μέχρι σήμερα άλλη παρόμοια έκθεση παγκοσμίως, όπως ανέφερε η Γρέγου, χωρίς να κρύβει την υπερηφάνεια της.
Ένα σφίξιμο στο στομάχι
Από τα πρώτα βήματα στον χώρο του υπογείου όπου ξεκινάει η διαδρομή, καταλαβαίνεις ότι δεν πρόκειται για μία εύκολη έκθεση.
Σε υποδέχεται μια κατασκευή από εκμαγεία οστών εξωτικών άγριων ζώων που αναπαριστά μία φανταστική, «στοιχειωμένη» (όπως τη χαρακτήρισε η Elisabetta Benassi) στάση τραμ στις Βρυξέλλες, στη διαδρομή προς το Βασιλικό Μουσείο Κεντρικής Αφρικής – ένα από τα δημιουργήματα της βελγικής αποικιοκρατίας στο Κονγκό. Ακριβώς απέναντι, ορθώνεται ένας μεταλλικός σκελετός με την τυπική δομή διοράματος (σαν εκείνα που έφτιαχναν οι αποικιοκρατικές δυνάμεις, εκθέτοντας τα λάφυρα των κατεκτημένων χωρών), όσο στους τοίχους εκτίθενται ντοκουμέντα από στιγμές «επιτυχίας» στη βελγική αποικία – ξεκοιλιασμένοι γορίλλες, θανατωμένα πτηνά, νεκρά θηλαστικά. Όλα τα παραπάνω είναι αποτέλεσμα έρευνας του διακεκριμένου Sammy Baloji.
«Αυτή η ενότητα αναφέρεται στην ιστορική περίοδο που άρχισε η μαζική εξαφάνιση των ζώων», σχολίασε η Κατερίνα Γρέγου κατά την ξενάγηση, επισημαίνοντας ότι όχι τυχαία παράλληλα με την αποικιοκρατία και την εξόρυξη πόρων στην Αφρική, άνθισαν οι ζωολογικοί κήποι, το κυνήγι και η εκμετάλλευση των ζώων. Ήταν ακόμη ένας τρόπος επίδειξης δύναμης και κυριαρχίας.
Παρόλο που πολλές φορές η ωμότητα είναι κεκαλυμμένη, σκόρπια ερεθίσματα κάνουν το στομάχι σου να σφίγγεται.
Ουρλιαχτά ακούγονται μέσα από τη σκοτεινή αίθουσα της βιντεοπροβολής του Igor Grubic, όπου παρακολουθούμε ένα σκύλο να εξερευνά ένα εγκαταλελειμμένο σφαγείο στην Ιταλία. Αρχιτεκτονικά σχέδια από διάφορους ζωολογικούς κήπους ανά τον κόσμο (δια χειρός Wesley Meuris) αποδεικνύουν πόσο τεχνοκρατικά προσεγγίζουμε τη χρήση των ζώων για την ανθρώπινη τέρψη κι ευχαρίστηση.
Από την άλλη, ταλαιπωρημένα αδέσποτα τριγυρνούν στις χωματερές του Ασπροπύργου, στη δικάναλη εγκατάσταση του Μενέλαου Καραμαγγιώλη που αντιπαραβάλλει τα δίποδα και τα τετράποδα όντα μπροστά στο οικουμενικό στάδιο του θανάτου – μήπως κάτι πρέπει να διδαχτούμε από τη στάση τους;
Η ακόμη πιο σκληρή, right-in-your-face διαπίστωση έρχεται μπροστά στο μονοκάναλο βίντεο της Ang Siew Ching με υλικό από το γιγαντιαίο κτίριο Χοίρων Ζονξίν Καιβέι στην Κίνα, εκεί όπου κάθε χρόνο εκατομμύρια γουρούνια εκτρέφονται και θανατώνονται σε χώρους-κλουβιά, όπου δεν χωρούν καν να κάνουν μία πλήρη περιστροφή. Πεθαίνουν χωρίς να δουν ποτέ στη ζωή τους ήλιο ή λιβάδι, όπως πιθανότατα θα διαφημίζει η ίδια εταιρεία μέσα από τις ετικέτες των προϊόντων της στο σούπερ μάρκετ.
Ένας άλλος κόσμος μέσα από τα μάτια των ζώων
Είναι εντυπωσιακό αν σκεφτείς ότι σε βάθος αιώνων συνεχίζουμε να αντιπαλεύουμε το ζωικό βασίλειο με μόνιμο στόχο να το κρατάμε υποδουλωμένο, υποδεέστερο.
Ενώ η ίδια η συμπεριφορά μας, οι τακτικές μας (ακόμη και στο πλαίσιο του πώς δαμάζουμε ή απωθούμε ένα ζώο) μαρτυρά καθαρά την κοινή γενεαλογική ρίζα του είδους μας με τα υπόλοιπα ζώα – μία κατατοπιστική εικόνα επί του θέματος δίνει η εγκατάσταση του Πάνου Σκλαβενίτη σε ένα από τους ορόφους (Castramentation), όπου σε συνέχεια πολυετούς έρευνας παρατίθεται η ζωική καταγωγή πολλών πρακτικών οργάνωσης που έχει αναπτύξει η κοινωνία μας σε καθημερινό αλλά και στρατιωτικό επίπεδο.
Η έκθεση αυτή είναι μια ευκαιρία επανασύνδεσης με το υπόλοιπο βασίλειο (και όχι μόνο τα είδη που ενδεχομένως συμπαθούμε). Είναι μια ευκαιρία να αναγνωρίσουμε την αυθύπαρκτη αξία τους, τα συναισθήματά τους, τις δυνάμεις τους, έξω από τα στερεότυπα που τους έχουμε διαχρονικά «φορέσει».
Να δούμε π.χ. τα πραγματικά συναισθήματα μιας γάτας αποτυπωμένα σε γλυπτό από τον Ευριπίδη Βαβούρη, τον κορυφαίο Έλληνα ανιμαλιέ που είχε αφιερώσει τη ζωή του στην αποτύπωση της ζωτικής δύναμης και του χαρακτήρα τους (έργο του αποτελεί και ο πέτρινος σκύλος στη Φωκίωνος Νέγρη). Ή ακόμη και να ακούσουμε (κυριολεκτικά) τη φωνή τους: ποντίκια που γελάνε, μέλισσες που χορεύουν στον ίδιο ρυθμό, συχνότητες τις οποίες ίσως αδυνατεί να πιάσει το ανθρώπινο αυτί αλλά μεταφέρουν διαφορετικά μηνύματα, όπως διαβάζουμε στην περιγραφή του Sonic Space. Πρόκειται για μία ηχητική εγκατάσταση που μεταφέρει τη γλωσσική επικοινωνία διαφορετικών ζώων, σε μία ιδιότυπη μουσικολογία που προκαλεί ηρεμία.
Σταδιακά, η διαδρομή οδηγεί τον επισκέπτη σε πιο ελπιδοφόρα μηνύματα, μέχρι τον τελευταίο όροφο που μεταφέρει την αισιοδοξία μίας μελλοντικής, ουτοπικής συνύπαρξης ανθρώπων και ζώων υπό νέους όρους.
Με σεβασμό, δικαιοσύνη και ισότητα. Χωρίς εξωτικά πουλιά μέσα σε κλουβιά (όπως συμβαίνει στην υπέροχη εγκατάσταση της Oussama Tabti στο τέλος της διαδρομής, όπου –ακόμη και αν σε πείθουν απόλυτα– τραγουδούν bird singers), χωρίς μάταιες αιχμαλωσίες και ψευδαισθήσεις ότι ο άνθρωπος έχει κάποιο δικαίωμα εξουσίας επάνω στα υπόλοιπα όντα, όταν η ίδια η πραγματικότητα δείχνει πώς ο δρόμος αυτός καταλήγει στο αδιέξοδο της Ανθρωπόκαινου.
Άραγε, θα προλάβουμε να καταστρέψουμε τον εγωισμό μας προτού καταστρέψουμε τον πλανήτη; Η έκθεση απαντάει έμμεσα, αφήνοντας ένα δηκτικό, υποδόριο σχόλιο με το έργο του Βέλγου Maarten Vanden Eynde: περιτρυγυρισμένος από δεκάδες εκφραστικά πορτρέτα προβάτων (ζώο που αποτελεί το κατεξοχήν σύμβολο της αθωότητας και της θυσίας), κείτεται στο πάτωμα αποσυναρμολογημένος ένας ανθρώπινος σκελετός, με τέτοιο τρόπο που δεν θυμίζει καν ανθρώπινη ανατομία.
Ο τίτλος του έργου, Homo Stupidus Stupidus.
***
INFO
Γιατί να κοιτάμε τα ζώα; Δικαιοσύνη για τα μη ανθρώπινα όντα.
Επιμέλεια: Κατερίνα Γρέγου
Εγκαίνια: Πέμπτη 15 Μαΐου (19:30)
16/5-15/2
Πληροφορίες εδώ.
Ακολουθήστε το OneMan στο Google News και μάθετε τις σημαντικότερες ειδήσεις.