Ποιους (και γιατί;) ενοχλεί τελικά η πολιτική ορθότητα;

Στον δημόσιο διάλογο συχνά πυκνά διαβάζουμε το επιχείρημα πως η πολιτική ορθότητα καταπιέζει την ελευθερία της έκφρασης με αποτέλεσμα οι άνθρωποι να μην μπορούν ανεμπόδιστα να τοποθετηθούν χωρίς τον φόβο της αποδοκιμασίας.

Η πολιτική ορθότητα όμως έχει ιστορικά ερείσματα, άρα και συνέχεια. Συγκεκριμένα:

1920–1930: Ο όρος “politically correct” εμφανίζεται αρχικά στην εσωτερική γλώσσα της αμερικανικής και ευρωπαϊκής αριστεράς, με ειρωνική διάθεση: χαρακτήριζε τον κομματικά ευθυγραμμισμένο αλλά άκαμπτο μαρξιστή.
1960–1970: Στις ΗΠΑ, μέσα από τα κινήματα πολιτικών δικαιωμάτων, φεμινισμού και αντιπολεμικών κινημάτων, ο όρος επανεμφανίζεται, αυτή τη φορά με θετικό περιεχόμενο, ως προσπάθεια αποφυγής ρατσιστικών, σεξιστικών και μειωτικών εκφράσεων.
1980–1990: Στα πανεπιστήμια των ΗΠΑ καθιερώνονται κώδικες λόγου και πολιτικών, που προωθούν μια “inclusive language” (συμπεριληπτική γλώσσα). Τότε ο όρος «πολιτική ορθότητα» αρχίζει να γίνεται αντικείμενο χλευασμού από συντηρητικούς, οι οποίοι το παρουσιάζουν ως απειλή στη δημοκρατική ελευθερία λόγου.
2000–σήμερα: Η πολιτική ορθότητα διευρύνεται με νέες θεματικές (ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα, ζητήματα φύλου, ταυτότητας, προσβασιμότητας, μετανάστευσης). Τα social media ενισχύουν τις συγκρούσεις: άλλοι τη θεωρούν εργαλείο κοινωνικής ισότητας, άλλοι ως μορφή “λογοκρισίας” ή “cancel culture”.

Η πολιτική ορθότητα δεν είναι ένα εργαλείο που ήρθε για να φιμώσει τις απόψεις των ανθρώπων, ούτε για να περιορίσει τον διάλογο. Είναι ένας εξελικτικός τρόπος ώστε ο δημόσιος λόγος να γίνεται συμπεριληπτικός, να αποκλείει τη στοχοποίηση της διαφορετικότητας, οι διαφωνίες να εστιάζουν στις απόψεις, όχι στα πρόσωπα, να ενισχύει τον αποστιγματισμό, να ενθαρρύνει τις φωνές των ομάδων που βρίσκονται στο περιθώριο και διεκδικούν το αυτονόητο· τα ίδια δηλαδή δικαιώματα με όσους μιλούν προνομιακά έχοντας τα δεδομένα.

Μέχρι και σήμερα διαβάζουμε ή ακούμε στον δημόσιο λόγο, πολλές φορές, σχόλια που λειτουργούν επιβαρυντικά για τον ψυχισμό των ανθρώπων που τα δέχονται. Η πολιτική ορθότητα έρχεται λοιπόν να λειτουργήσει ως ασπίδα προστασίας απέναντι στην προκατάληψη, τη διαιώνιση των στερεοτύπων, τις διακρίσεις, τον σεξισμό, τον μισαναπηρισμό, το λεκτικό bullying, την υποτίμηση των ανθρώπων στη βάση της σεξουαλικής τους ταυτότητας, της χώρας προέλευσης τους, της καταγωγής τους. Επίσης, να αγκαλιάσει λεκτικά τους ανθρώπους που παλεύουν με την ψυχική και σωματική τους υγεία.

Σημαντική μερίδα συμπολιτών μας επιχειρηματολογεί με αναθέματα προς την πολιτική ορθότητα, κατηγορώντας τους χρήστες και υπερασπιστές της ως λογοκριτές και υπεύθυνους για τη φίμωση των ανθρώπων.

«Δεν μπορώ να πω ελεύθερα τη γνώμη μου.»
«Με απειλεί το cancel culture.»

Η πολιτική ορθότητα όμως χρησιμεύει εξισωτικά: αγκαλιάζει τη διαφορετικότητα των ανθρώπων και αντιμετωπίζει τη βία στο γλωσσικό επίπεδο. Εκδημοκρατίζει τις αντιπαραθέσεις και μας οδηγεί στο φιλτράρισμα των λέξεων που χρησιμοποιούμε, ώστε να μην πληγώνουμε τον άνθρωπο με τον οποίο συνομιλούμε, διαφωνούμε ή κρίνουμε την άποψή του.

Τι μας στερεί πραγματικά η πολιτική ορθότητα; Τι είναι αυτό που θέλουμε να πούμε και η πολιτική ορθότητα μας απαγορεύει; Ποιες εκφράσεις αισθανόμαστε πως στερούμαστε; Σε τι μας εμποδίζει να εκφράσουμε την άποψή μας χωρίς να λειτουργήσουμε λεκτικά κακοποιητικά; Μήπως τελικά μας ενοχλεί που η άποψή μας χάνει σιγά-σιγά μια μορφή κανονικότητας;

Μειώνεται η επίδρασή της στην κοινωνία; Αισθανόμαστε απειλή για την προνομιακή μας θέση να εκφραζόμαστε αφιλτράριστα, χωρίς να αναλογιζόμαστε την επίπτωση του λόγου μας στο πρόσωπο που διεκδικεί ορατότητα ίση με αυτή που απολαμβάνουμε ως προνομιούχοι;

Θα ήταν τελικά τιμιότερο και πιο ακέραιο, αν καταθέταμε τους ειλικρινείς λόγους για τους οποίους αντιδρούμε απέναντι σε μια εξέλιξη που λειτουργεί προστατευτικά προς όλους, αντί να υποκρινόμαστε πίσω από μια παθητικοεπιθετική επιχειρηματολογία δήθεν φίμωσης.

Ένα καλό και αποδοτικό μέσο αναστοχασμού της άποψής μας είναι το role playing: να θέσουμε δηλαδή τον εαυτό μας στη θέση του ανθρώπου που η γλώσσα τον αποκλείει, ώστε να αποφασίσουμε αν αυτό που έρχεται ως εξέλιξη το επικροτούμε αξιακά ή το αποδοκιμάζουμε.

Ο Αλέξανδρος Αλαμάνος είναι κοινωνικός λειτουργός.

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ