Σπηλιά του Κουφού, το μυστήριο αξιοθέατο στον Λόφο Φιλοπάππου
- 2 ΣΕΠ 2025
Ανεβαίνοντας απ’ την ανατολική πλευρά στου Φιλοπάππου, προτού φτάσεις στην κορυφή του λόφου και απλωθεί μπροστά σου ο περικαλλής Παρθενώνας, πριν και από το υπαίθριο κοίλο της Δόρας Στράτου, σε περιμένει ένα απρόσμενο θέαμα επάνω στα σκληρά ασβεστολιθικά βράχια της περιοχής – ένα θέαμα, το οποίο από μακριά μοιάζει με πρόσωπο, με τα δύο διπλανά λαξευμένα ανοίγματα (περιφραγμένα σήμερα με κάγκελα) σαν σκοτεινά μάτια, μέσα στα φυτά και τα δέντρα του τοπίου.
Μπροστά από το αξιοθέατο στέκει πινακίδα με ένα εξίσου μυστήριο όνομα, γραμμένο με κόκκινα γράμματα: «Η Σπηλιά του Κουφού, ταφικό μνημείο».
Το υπόσκαφο αυτό κτίριο αποτελεί τη νεότερη αρχαιολογική ανακάλυψη στον (γεμάτο μυστήριο και σκοτεινές δοξασίες) λεγόμενο «Επτάθρονο» και τον λόφο Φιλοπάππου, έχοντας καθαριστεί και αναδειχθεί ως μνημείο από την αρμόδια υπηρεσία από το 2009. Ταυτόχρονα, μέχρι σήμερα παραμένει και το λιγότερο γνωστό της περιοχής, παρά την εκκεντρική φύση του ονόματός του.
Βέβαια, το όνομα αυτό δεν ανταποκρίνεται σε κάποια ιστορική πραγματικότητα από τα ρωμαϊκά χρόνια – επιλέχθηκε κάπως αυθαίρετα (και ελλείψει σχετικών ιστορικών καταγραφών) από την αρμόδια αρχαιολογική υπηρεσία κατά την πρόσφατη ανάδειξη του μνημείου, χάρη σε μια προφορική παράδοση που ήθελε τη σπηλιά ως κατοικία ενός περιθωριοποιημένου κωφάλαλου άνδρα.
Τη λαϊκή (και όχι ιστορική) προέλευση του αλλόκοτου ονόματος επιβεβαιώνει επίσης υποσημείωση στον τόμο της Αττικής από τη σειρά Αρχαιολογικές Συμβολές, έκδοσης του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης («Τα ονόματα των [συγκεκριμένων] σπηλαίων είναι συμβατικά και προέρχονται από λαϊκές πληροφορίες»).
Βέβαια, κρύβει και ένα ποσοστό αλήθειας:
Η πιο βάσιμη εκτίμηση είναι πως το κτίριο χρησιμοποιούταν αρχικά (τα ρωμαϊκά χρόνια) όντως για κατοικία και αργότερα μετατράπηκε σε οικογενειακό ταφικό μνημείο. Σήμερα, εάν πλησιάσεις κοντά στα κάγκελα του αξιοθέατου στου Φιλοπάππου, θα διακρίνεις μέσα στις αίθουσες σειρά από κυβωτιόσχημους αρχαίους τάφους, τέσσερις στον μεγάλο θάλαμο και δύο στον μικρό. Ωστόσο, δεν υπάρχουν περαιτέρω πληροφορίες σχετικά με τον κτήτορά τους, ούτε έχουν εντοπιστεί αναφορές από τους Ευρωπαίους περιηγητές που να την περιγράφουν.
Στην ουσία, η λεγόμενη Σπηλιά του Κοφού δεν θα αποτελούσε κάποια ιδιαίτερη περίπτωση σημείου κατά τα ρωμαϊκά και τα μεσαιωνικά χρόνια: ολόκληρος ο Λόφος Φιλοπάππου, πρέπει να θυμίσουμε, βρίθει από υπόσκαφα μνημεία και σπηλιές οι οποίες χρησίμευαν είτε ως ιερά ή/και ως κατοικίες (π.χ. η Σπηλιά των Κακών αδελφών, οι Φυλακές του Σωκράτη), ενώ αργότερα όλα αυτά συνδέθηκαν με λαϊκές δοξασίες και αστικούς θρύλους.
Οι δοξασίες για τις σπηλιές στου Φιλοπάππου
Δεν διαθέτουμε συγκεκριμένες ιστορικές καταγραφές που να έχουν ταυτιστεί με το συγκεκριμένο υπόσκαφο κτίριο.
Σύμφωνα με το ανηρτημένο πληροφοριακό κείμενο, η τελευταία χρήση της σπηλιάς χρονολογείται κατά τους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους (3ος αι. μ.Χ.). Επίσης, έχει επιβεβαιωθεί ότι υπήρξε και χώρος λατρείας, δεδομένου ότι ο «κόσμος» των αθηναϊκών λόφων ήταν ανέκαθεν συνδεδεμένος με τη λατρεία Νυμφών, Μουσών και άλλων μυστηριακών θεοτήτων όπως του Πάνα και της Κυβέλης.
Κατά τα χρόνια του Μεσαίωνα, η παραπάνω σύνδεση έλαβε νέα, πιο σκοτεινή τροπή, δαιμονοποιόντας τις σπηλιές του Λόφου στη συλλογική συνείδηση των Αθηνών. Πιο γνωστό παράδειγμα, η κοντινή Σπηλιά των Κακών Αδελφών. Όπως διαβάζουμε στη ΜαγικήΤοπιογραφία των Αθηνών, το ερευνητικό έργο του Βαγγέλη Ζήση, «στην τουρκοκρατούμενη Αθήνα, οι κάτοικοι θεωρούσαν ότι οι επιδημίες, η πανούκλα, η χολέρα κ.ά. είχαν το παρουσιαστικό μαυροφορεμένων γριών, ισχνών, κιτρινωπών και αγριωπών στην όψη» και ότι εκείνες κατοικούσαν στις λαξευμένες σπηλιές δυτικά του Λόφου.
Γεωγραφικά, να τονίσουμε, ο Λόφος παρέμενε τότε ένα έρημο σημείο έξω από τα όρια της πόλης των Αθηνών και το μεσαιωνικό τείχος, αποπνέοντας έντονο μυστήριο που έδινε τροφή στη φαντασία των Αθηναίων (και τις εξηγήσεις για τα δεινά που αποζητούσαν).
Έτσι, οι πολλές σπηλιές της περιοχής (άλλες φυσικές και άλλες τεχνητές, λαξευμένες, όπως αυτή του Κουφού) συνδέθηκαν με θρύλους, παραδόσεις, δεισιδαιμονίες και προκαταλήψεις, όπως επιβεβαιώνει η έκδοση Λόφοι Πνύκας-Νυμφών-Μουσών: Το μεγαλύτερο κέντρο των ξωτικών, που είχε κυκλοφορήσει από την Εφορεία Αρχαιοτήτων.
Μάλιστα, «κάθε σπήλαιο στην Αθήνα είχε ιδιαίτερες αρετές για άντρες, για αρσενικά παιδιά, για το καλό και για το κακό, ενώ άλλοι περιηγητές, καταγράφουν μαγικές πρακτικές στα σπήλαια του Φιλοπάππου». Όπως επιβεβαιώνεται από τις καταγραφές του αρχαιολόγου Φιλαδελφέα, «στὰ σπήλαια γύρω ἀπὸ τὴν Ἀκρόπολη, στα βράχια τῆς Πνυκός, στὰ ἐκκλησίδια γύρω ἀπὸ τὸν λόφο τῶν Νυμφῶν καὶ ἀλλαχοῦ, ἐτελοῦντο μαγγανείες καὶ κάθε εἴδους μυστήρια, τὰ ὁποῖα μάλιστα παρακολουθοῦσαν καὶ οἱ γυναῖκες τῶν μωαμεθανῶν».
Ένα σίγουρο συμπέρασμα; Δεν ήταν όλες τις περιόδους λαμπρό το παρελθόν της περιοχής πέριξ της Ακρόπολης – όσο και αν θέλουμε να κρατάμε μόνο αυτή την πτυχή της μακραίωνης ιστορίας των Αθηνών.
Ακολουθήστε το OneMan στο Google News και μάθετε τις σημαντικότερες ειδήσεις.