Πώς το μυαλό σου μπορεί ακόμα και να τραυματίσει το σώμα σου

Ένα παιδί βγήκε τρέχοντας από την παιδική χαρά, στην οποία έπαιζε με τους φίλους του, στον δρόμο. Ένα διερχόμενο αυτοκίνητο σταμάτησε λίγα εκατοστά μακριά του. Το παιδί παρέλυσε από τη μέση και κάτω.

Στις εξετάσεις που έκανε παρουσίασε τραύματα που προκαλούνται σε ανθρώπους, όταν τους χτυπούν οχήματα. Κάμερα που είχε πιάσει το στιγμιότυπο έδειχνε ξεκάθαρα ότι το αυτοκίνητο δεν είχε καν ακουμπήσει το παιδί, που λιποθύμησε στην αγκαλιά της μητέρας του, η οποία είχε πάθει υστερία.

Τι είχε συμβεί;

Η δύναμη του μυαλού και δη της αρνητικής σκέψης, μαζί με τις προσδοκίες έχουν αποδειχθεί αρκετά δυνατά, ως προς την επίδραση που έχουν στο σώμα μας, σε επίπεδο και τραυμάτων, χωρίς να υπάρχει φυσική αιτία.

Να σου συστήσω λοιπόν, το nocebo effect.

Πολύ απλοϊκά θα έλεγες ότι πρόκειται για την αυθυποβολή. Είναι πολλά περισσότερα από αυτό. Ίσως, να γίνει ο λόγος να σκέφτεσαι λίγο πιο θετικά.

Σε ό,τι αφορά το παιδί που σου έλεγα, προτάθηκε ότι -αποδεδειγμένα- ήταν εξόχως δεμένο με τη μητέρα του, είχε πιστέψει πως τον χτύπησε το αυτοκίνητο από την αντίδραση της γυναίκας που το είχε γεννήσει και ούρλιαζε στον οδηγό του οχήματος πως σκότωσε τον γιο της.

Αν συμβαίνουν αυτά; Ναι. Είναι μια ακραία περίπτωση του φαινομένου που λέγεται nocebo effect, όπου μπορούν να αποδοθούν συμπτώματα, όπως ο πόνος, το μούδιασμα ή οι μυικές δυσλειτουργίες που δεν έχουν οργανική αιτία.

Επίσης, άτομα που πιστεύουν ότι έχουν υποστεί σοβαρό τραυματισμό ή δηλητηρίαση, χωρίς να υπάρχει τραυματισμός, μπορεί να εμφανίσουν πονοκεφάλους, ναυτία, κόπωση, και άλλες δυσλειτουργίες που μοιάζουν με πραγματικά συμπτώματα τραυματισμού.

Τι είναι το nocebo effect

Το placebo το ξέρεις. Το nocebo effect προσδιορίζεται ως η εμφάνιση πραγματικών αρνητικών κλινικών συμπτωμάτων ή παρενεργειών, που προκαλούνται από τις αρνητικές προσδοκίες ή πεποιθήσεις του ατόμου, χωρίς την παρουσία ενεργού φαρμακευτικού παράγοντα.

Ελέγχεται μέσω της παρακολούθησης και της καταγραφής των αρνητικών συμπτωμάτων ή παρενεργειών που εμφανίζουν ασθενείς ή υγιείς εθελοντές, όταν λαμβάνουν ψευδοθεραπεία (placebo) ή άλλη αδρανή ουσία, υπό την επίδραση αρνητικών προσδοκιών ή προφορικών οδηγιών.

Υπάρχουν και ψυχομετρικά εργαλεία που αξιολογούν την ύπαρξη των συμπτωμάτων, όταν δεν υπάρχει φαρμακολογική αιτία, ενώ μελέτες εγκεφαλικής απεικόνισης δείχνουν πως οι αρνητικές προσδοκίες μπορούν να υπερδιεγείρουν συγκεκριμένες εγκεφαλικές περιοχές, σχετικές με την αντίληψη πόνου και να ανατρέψουν ακόμη και τη δράση αναλγητικών φαρμάκων, όταν ο ασθενής πιστεύει πως το φάρμακο έχει διακοπεί, χωρίς να είναι αυτή η πραγματικότητα.

Οι δαιμονισμένες μοναχές του Λούντεν

Εν τω μεταξύ, παρατηρήσεις από μαζικά ψυχογενή φαινόμενα (mass psychogenic illness) έχουν δείξει ότι μπορούν να εμφανιστεί και μαζική περίπτωση nocebo effect.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό με τις μοναχές Ουρσουλίνες του Loudun της Γαλλίας, τον 17ο αιώνα.

Το 1632, ξέσπασε μια επιδημία μαύρης πανώλης στο Loudun και σκότωσε περίπου 3.700 από τους 14.000 κατοίκους. Οι γιατροί είχαν εγκαταλείψει την πόλη, αφού δεν μπορούσαν να κάνουν κάτι, ενώ έκλεισε τις πόρτες του και το μοναστήρι των Ουρσουλινών μοναχών, οι οποίες συνήθως έδιναν ελεημοσύνη στους φτωχούς.

Στο μοναστήρι ζούσαν 16 νεαρές μοναχές. Οι περισσότερες προέρχονταν από ευγενείς και πλούσιες οικογένειες. Κατά την επιδημία, άρχισαν να βλέπουν φαντάσματα. Αργότερα είχαν σπασμούς και μιλούσαν σε άλλες γλώσσες.

Τη νύχτα της 22ας Σεπτεμβρίου του 1632, η Jeanne des Anges, ηγουμένη του μοναστηριού των Ουρσουλινών, η βοηθός ηγουμένη de Colombiers και η αδελφή Marthe de Saint-Monique, δέχτηκαν επίσκεψη από το φάντασμα ενός νεκρού ιερέα που ζητούσε βοήθεια, κατά τη διάρκεια της νύχτας.

Τις επόμενες εβδομάδες οι μοναχές άκουγαν φωνές, δέχονταν σωματικά χτυπήματα από αόρατες πηγές και βρίσκονταν σε κρίσεις ανεξέλεγκτου γέλιου. Κάποια στιγμή εμφάνισαν έπαθαν σπασμούς και είχαν παραισθήσεις.

Κατηγορήθηκαν για δαιμονισμό.

Οι πρώτοι εξορκισμοί πραγματοποιήθηκαν στις 5 Οκτωβρίου. Εξελίχθηκαν σε δημόσιες εκδηλώσεις που προσέλκυσαν χιλιάδες θεατές. Στις 18 Αυγούστου του 1634, ο εφημέριος Urbain Grandier κρίθηκε ένοχος για μαύρη μαγεία και κάηκε στην πυρά. Οι εξορκισμοί συνεχίστηκαν μέχρι το 1638.

Αρχικά έγινε λόγος για δαιμονικές κατοχές και ψυχικές διαταραχές που προκαλούνταν από κακά πνεύματα ή δαίμονες, τα οποία αποκτούσαν τον έλεγχο του σώματος ή του νου των ανθρώπων.

Οι πρώτες επιστημονικές μελέτες για το φαινόμενο έγιναν από ψυχολόγους. Ο Freud είχε πει πως πρόκειται για «δαίμονο-λογική νεύρωση», με βάση την αναβίωση καταπιεσμένων συγκρούσεων και συγκινησιακών συγκρούσεων. Ο Jung το έβλεπε ως έκφραση εσωτερικών ψυχικών συγκροτημάτων (complexes) που αποσπούν το “εγώ” και δημιουργούν διαταραχές.

Σήμερα θεωρείται μια κλασική περίπτωση μαζικού ψυχολογικού φαινομένου, κατά το οποίο οι αρνητικές προσδοκίες και η κοινωνική πίεση παράγουν πραγματικά συμπτώματα, χωρίς φυσική αιτία.

Το nocebo effect είναι πραγματικό

Αυτό που ανακάλυψε το 1950 ο Dr. Henry Beecher, μετά τη θητεία του στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την καταγραφή περιστατικών που δικαιολογούσαν το φαινόμενο placebo (πχ έδωσε σε τραυματίες στρατιώτες φυσιολογικό ορό, αντί ισχυρού παυσίπονου και εκείνοι ανακουφίζονταν από τον πόνο), οδήγησε ουσιαστικά στον εντοπισμό του nocebo.

Πειράματα, κλινικές δοκιμές και νευροβιολογική έρευνα, έχουν τεκμηριώσει το nocebo effect, ως σύνθετο νευροβιολογικό φαινόμενο, με πραγματικές σωματικές εκδηλώσεις που σε ακραίες μορφές μπορεί να μιμηθεί σοβαρές παθολογικές καταστάσεις.

Οι μηχανισμοί του βασίζονται κυρίως στην αρνητική προσδοκία, την προηγούμενη αρνητική εμπειρία, την προφορική πληροφορία και την κοινωνική μάθηση.

Ο συνδυασμός οδηγεί σε πραγματική επιδείνωση συμπτωμάτων ή παρενεργειών, παρά την απουσία ενεργού φαρμακευτικού παράγοντα.

Συγκεκριμένα, έχουν εντοπιστεί νευρολογικοί μηχανισμοί, όπως η αυξημένη δραστηριότητα σε περιοχές όπως ο νησιωτικός φλοιός (insula), ο προμετωπιαίος λοβός (prefrontal cortex – PFC), η αμυγδαλή, ο κερκοφόρος πυρήνας (nucleus accumbens) και το κοιλιακό ραβδωτό σώμα (ventral striatum – VS), περιοχές που σχετίζονται με την αντίληψη του πόνου, την επεξεργασία συναισθημάτων, την προσδοκία και τη λήψη αποφάσεων.

Η αρνητική προσδοκία ενεργοποιεί τις προ-αλγαισθητικές οδούς του περιθωριακού συστήματος, όπως την ενεργοποίηση της χοληκυστοκινίνης (CCK) που προάγει την αίσθηση πόνου -παράλληλα, μειώνει τη δράση ενδογενών αναλγητικών οπιοειδών μονοπατιών κι έτσι ενισχύεται το nocebo effect.

Έχει παρατηρηθεί και υπερδραστηριότητα του άξονα υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων (HPA axis), που συνδέεται με αυξημένη αλγησία και επιδείνωση συμπτωμάτων στο πλαίσιο nocebο, ενώ γενετικοί πολυμορφισμοί σε γονίδια που σχετίζονται με τη μετάδοση ντοπαμίνης και σεροτονίνης, επηρεάζουν την ικανότητα ενός ατόμου να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες (placebo/nocebo), υποδεικνύοντας βιολογική βάση στη διαφοροποιημένη εμφάνιση nocebo αποτελεσμάτων.

Πού καταλήγουμε; Στο ότι πάντα καλό είναι να προσέχουμε τι σκεφτόμαστε και το χώρο που δίνουμε στις αρνητικές σκέψεις και το άγχος, αν αγαπάμε -στο ελάχιστο- τον εαυτό μας.

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ