Χωρίς μέτρο, χωρίς όρια

Δύσκολο να γράψεις για το Whiplash χωρίς κάτι από αυτά που θα αναφέρεις να μην θεωρηθεί spoiler για αυτό άφησα να περάσουν μερικές μέρες: όσο κι αν σπανίως γράφω για την υπόθεση ή τα τεχνικά μιας ταινίας, δεν θα ήταν εύκολο στην προκειμένη περίπτωση να μην προδώσω μυστικά.

Καθυστερημένα, αλλά εντός ορίων, θέλω να καταθέσω ένα προβληματισμό, όχι για το σενάριο ή τις έξοχες ερμηνείες, αλλά για τη θέση της ταινίας, που ομολογώ πως κομμάτι με μπέρδεψε.

Δυο ήρωες, δυο ματιές

Το Whiplash του Ντάμιεν Σαζέλ είναι μια ταινία με δυο πρωταγωνιστές. Από τη μία υπάρχει ο νεαρός Αντριου Νιούτον, εκκολαπτόμενος, ταλαντούχος τζαζίστας, αλλά και λίγο καλομαθημένος και βιαστικός κι από την άλλη ο καθηγητής του Τέρενς Φλέτσερ, που μοιάζει περισσότερο με στρατιωτικό εκπαιδευτή και λιγότερο με δάσκαλο μουσικής: το παρουσιαστικό και η μεταμόρφωση του Τζέι Κέι Σίμονς, που έχουμε συνηθίσει σε ρόλους καλοκάγαθου οικογενειάρχη, απογείωσαν την εν λόγω persona.

Η ταινία μιλά για την συνύπαρξη τους στο ωδείο και την συνεργασία τους – αν και το «συνεργάζομαι» δεν εξηγεί ακριβώς την σχέση τους. Η ταινία παρουσιάζει κυρίως μια διαδικασία επιβολής του δάσκαλου στο μαθητή: ο Φλέτσερ μαστιγώνει τον Αντριου προσπαθώντας τον να τον κάνει να ξεπεράσει τα όρια του, όπως κυνικά παραδέχεται. Αυτός είναι άλλωστε, για τον ίδιο, ο ρόλος του δασκάλου.

Υπάρχουν δυο τρόποι για να παρακολουθήσεις το Whiplash: με τον πρώτο μπορείς να το χαρείς. Αν σταθείς στο «μαστίγωμα» του πιτσιρικά και επικεντρώσεις την προσοχή σου στη μέθοδο του δασκάλου αποφεύγοντας να την κρίνεις, τότε μπορείς να ανακαλύψεις στην ταινία πολλά – ίσως και πολλά που αφορούν εσένα τον ίδιο.

Σε διάφορες στιγμές της ζωής μας ένας  Φλέτσερ, που ψάχνει τον επόμενο Bird και έχει σβήσει από το λεξιλόγιο του τον έπαινο, μπορεί να μας ήταν έως και χρήσιμος: αναμφίβολα η πίεση μπορεί να σε κάνει καλύτερο.

Αυτή η οπτική στην προκειμένη περίπτωση είναι αρκετά στιβαρή και γιατί η ιστορία των δυο αποδίδεται με την πρέπουσα αληθοφάνεια: μαθητής και δάσκαλος είναι πολύ πραγματικοί άνθρωποι και όπως όλοι οι πραγματικοί άνθρωποι έχουν ελαττώματα που βοηθούν την ταινία να γλυτώσει από τον κανόνα της προβλεψιμότητας, που συχνά χαρακτηρίζει αυτές τις ταινίες.

Ο Αντριου δεν υπομένει στωικά και ο Φλέτσερ δεν κρύβει ένα εξαιρετικό άνθρωπο πίσω από το προσωπείο του σκληρού: και οι δυο παρασύρονται από τους θυμούς τους και δεν είμαστε καθόλου βέβαιοι ότι  κάποτε θα θυμούνται ο ένας τον άλλο με κατανόηση.

Στο τέλος, η πρόοδος του Αντριου αποτελεί κυρίως αποτέλεσμα της προσπάθειάς του να αποδείξει στον χωρίς έλεος δάσκαλο του ό,τι μπορεί πολλά παραπάνω – η όποια εκπαιδευτική διαδικασία πάει στην άκρη. Η προτεσταντική θεώρηση της ζωής (υποφέρω, παλεύω, τιμωρούμαι ή λυτρώνομαι), που η ταινία προβάλει, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι όλα είναι ένας δρόμος, που μόνος σου παίρνεις και μόνος σου διασχίζεις κι από σένα εξαρτάται τι θα καταφέρεις – ο δάσκαλος υπάρχει για να σου δώσει ένα κίνητρο, αλλά δεν σε γλυτώνει από το Γολγοθά.

Η Αγκελα Μέρκελ υποθέτω πως θα χειροκροτούσε το συγκεκριμένο συμπέρασμα, και ξέρω πολλούς που θα συμφωνούσαν μαζί της. Που είναι το πρόβλημα; Ότι υπάρχει και ένας άλλος τρόπος να δεις την ταινία κι αυτός σχετίζεται με την ίδια την εκπαιδευτική διαδικασία.

Κατευθείαν στην τρέλα

Βλέποντας το Whiplash κι ακούγοντας και ξανακούγοντας τα κομμάτια της Jazz να αποδίδονται ολοένα και πιο μανιακά, ολοένα και πιο μηχανικά, ολοένα και πιο τέλεια, αναρωτιόμουν αν αυτή η ακόρεστη αναζήτηση του περφεξιονισμού μπορεί να είναι τρόπος διδασκαλίας.

Η διδασκαλία άραγε είναι μια μανιώδης αναζήτηση των προσωπικών μας ορίων, η ενθάρρυνση και η αποκάλυψη της Τέχνης; Η διδασκαλία είναι μέθοδος επιβολής ή τρόπος αξιοποίησης του όποιου ταλέντου; Δεν μπορώ να πω ότι οι απαντήσεις μου είναι ίδιες με αυτές της ταινίας.

Τα όρια του δασκάλου

Ο δάσκαλος μπορεί και να μαστιγώνει και όντως επιβάλλεται, δια μέσου συμβουλών και κατανόησης, να σε κάνει ν ανακαλύπτεις τις ικανότητές σου και να βελτιώνεσαι: τα όρια σου, όμως, τα καθορίζεις μόνο εσύ. Στο Whiplash υπάρχει ένας μανιακός, παντοδύναμος, μισάνθρωπος που πιέζει πέρα από τα όρια του ανεκτού ισοπεδώνοντας τον μαθητή στο όνομα του δικού του οράματος: δεν μπορώ να τον χειροκροτήσω.

Η σκηνή που του διαλύει την εικόνα του πατέρα του, παρουσιάζοντας τον σαν ένα αποτυχημένο, που δεν μπορεί να είναι για τον ίδιο λόγος έμπνευσης, έχει μια υπόγεια ένταση και είναι από τις πιο χαρακτηριστικές στην ταινία: όσα του λέει για τον πατέρα του μπορεί να είναι και αλήθεια, όμως ποιος αντέχει τόση αλήθεια;

Και πως μπορείς να κάνεις κάποιον καλλιτέχνη γκρεμίζοντας τον κόσμο του και οδηγώντας τον σπασμωδικά στο να βρει καταφύγιο του σε μια απόλυτη, μανιακή, ολοκληρωτική αφοσίωση στην Τέχνη του; Πως μπορείς σε τελική ανάλυση να κάνεις καλλιτέχνη ένα άνθρωπο με κατεστραμμένη ψυχοσύνθεση; Δεν έχω απαντήσεις, λέω μόνο ότι αυτή η δεύτερη ανάγνωση της πολύ  ενδιαφέρουσας αυτής ταινίας μου προκάλεσε ένα κόμπο στο στομάχι.

Χρόνια πριν ο μεγάλος Κιούμπρικ στο Full Metal Jacket είχε ξεκαθαρίσει ότι ο τέλεια εκπαιδευμένος στρατιώτης καθαρίζει πρώτα από όλα τον εκπαιδευτή του, για να του δείξει ότι πραγματικά δεν καταλαβαίνει τίποτα: και τότε και όχι τυχαία οι ερμηνείες του Λι Έρμι και του Βίνσεντ ντ’ Ονόφριο ήταν υπέροχες.

Στο Whiplash o εκπαιδευόμενος Άντριου δεν σκοτώνει κανένα: φτάνει στον περφεξιονισμό, που ο δάσκαλός του τόσο ονειρεύεται και γίνεται σίγουρα ένας σπουδαίος μουσικός. Αλλά είμαστε βέβαιοι ότι αυτός ο περφεξιονισμός δεν οδηγεί στην  ψυχασθένεια; Εγώ καθόλου…