O Νίκος Καζαντζάκης μέσα από την ποπ κουλτούρα

Τι απήχηση όμως έχει στο εξωτερικό και πώς τον έχει αντιμετωπίσει η ποπ κουλτούρα; Σε γενικές γραμμές, η ελληνική πεζογραφία δεν κατάφερε ποτέ να σπάσει τα αόρατα σύνορα, κάτι που κατάφερε να κάνει η ποίηση. Ο Νίκος Καζαντζάκης όμως αποτελεί εξαίρεση.

Για τους Έλληνες δημιουργούς δε σταμάτησε ποτέ, άλλωστε, να αποτελεί έμπνευση. Αν όμως η παρουσία του στους στίχους του έντεχνου τραγουδιού είναι αναμενόμενη, το αιρετικό Πιστεύω από τον τελευταίο δίσκο των Rotting Christ τον έβαλε και στους διαδρόμους του heavy metal.

Βέβαια, πολύ πριν από τους πρωτοπόρους του ελληνικού black, η μεγάλη κυρία της avant-garde Diamanda Galas δε σταματούσε ποτέ να τον μνημονεύει σε κάθε σχεδόν συνέντευξή της. Η Αμερικανίδα καλλιτέχνις με τις ελληνικές ρίζες, μάλιστα, εμπνεύστηκε από το Συμπόσιο για ένα μουσικό τμήμα από το δικό της The Dance και το άλμπουμ Defixiones: Will and Testament (2003).

Η κόντρα του Καζαντζάκη, ο οποίος είχε το σθένος να κοιτάξει στα μάτια την παντοδύναμη Ελληνική Εκκλησία χωρίς να κάνει πίσω, είναι λογικό να εμπνέει δημιουργούς που στέκονται κριτικά απέναντι στον χριστιανισμό και -κυρίως- τα παραδοσιακά θρησκευτικά δόγματα.

«Ήμουν τόσο ενθουσιασμένη όταν έγραφα αυτό το τραγούδι» ήταν η δήλωση της Judee Sill, folk τραγουδοποιού, για το Jesus Was a Cross Maker (1971), το οποίο οφείλει το όνομα του στον Τελευταίο Πειρασμό του Κρητικού συγγραφέα. Όπως στο βιβλίο, έτσι και στο τραγούδι, ο Χριστός είναι ένας ξυλουργός που φτιάχνει σταυρούς για τους Ρωμαίους.

Παραμένοντας σε folk/country μονοπάτια, το Nothin από το Delta Momma Blues (1971) του Τεξανού Townes Van Zandt γράφτηκε αμέσως μόλις ο τελευταίος διάβασε το ίδιο ακριβώς μυθιστόρημα – άσχετα, βέβαια, με το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος του κοινού πίστευε για χρόνια πως πρόκειται για ένα τραγούδι που μιλά για καταχρήσεις, ναρκωτικά και εθισμό.

Φυσικά, η μεγαλύτερη έκπληξη όσον αφορά τις συνδέσεις της ποπ κουλτούρας με τον Καζαντζάκη είναι άλλη και έχει να κάνει με μία πολύ-πολύ γνωστή μπάντα: O συγγραφέας Steve Turner, που βρισκόταν πολύ κοντά στους Beatles, ισχυρίζεται ότι ο John Lennon έγραψε το Strawberry Fields for Ever κάτω από την επήρεια του φιλοσοφικού Αναφορά στον Γκρέκο. Το κορυφαίο από τα Σκαθάρια άλλωστε αναζητούσε, σε όλη του τη ζωή, έναν τρόπο για να ανελιχτεί πνευματικά.

«Αφεντικό σε συμπαθώ πάρα πολύ. Έχεις τα πάντα εκτός από λίγη τρέλα και όλοι οι άνθρωποι χρειάζονται λίγη τρέλα. Αλλιώς δεν μπορεί να σπάσει το σκοινί και να ελευθερωθεί» λέει ο Αλέξης Ζορμπάς στον αφηγητή και πρωταγωνιστή του ομώνυμου βιβλίου. Μία φράση που έχει μείνει θρυλική και όχι μόνο εντός των ελληνικών συνόρων. Ο δίσκος των The Saints, της ίσως πιο σημαντικής punk μπάντας της Αυστραλίας, με τίτλο A Little Madness to Be Free (1984) είναι μία ευθεία αναφορά στο συγκεκριμένο απόσπασμα.

Κλείνοντας το μουσικό κομμάτι του μίνι αφιερώματος, συναντάμε του Γερμανούς Grave Digger και το άλμπουμ Liberty or Death (2007). Το ομώνυμο track του δίσκου αναφέρεται στον Καπετάν Μιχάλη, μιας και η υποσημείωση του μυθιστορήματος (Ελευθερία ή Θάνατος) που καταπιάνεται με την Κρητική Επανάσταση ενάντια στους Οθωμανούς, είναι ο τίτλος με τον οποίο έγινε γνωστό εξωτερικό.

Στη μικρή και τη μεγάλη οθόνη

Δεν ήταν μόνο η ελληνική τηλεόραση εκείνη που τίμησε τον Καζαντζάκη με το θρυλικό Ο Χριστός ξανασταυρώνεται. Πολύ πριν την ΕΡΤ, το πρόσφατο βιογραφικό φιλμ δια χειρός Γιάννη Σμαραγδή, αλλά ακόμα και τον Αλέξη Ζορμπά (1964) του Μιχάλη Κακογιάννη, ο Jules Dassin είχε μεταφέρει τον Κρητικό συγγραφέα στη μεγάλη οθόνη. Ο μετρ του γαλλικού σινεμά, αφού πρώτα γνώρισε και εντυπωσιάστηκε από τη γραφή του τελευταίου, αποφάσισε το 1957 να αφηγηθεί το συγκεκριμένο μυθιστόρημα μέσα από τη δική του κινηματογραφική ματιά.

Κάποια χρόνια αργότερα, το 1969, το BBC αποφάσισε να επαναλάβει το επιτυχημένο πείραμα μέσα από ένα mini series τεσσάρων επεισοδίων (σ.σ: η αντίστοιχη ελληνική σειρά άπλωνε το σενάριο της σε 70 επεισόδια). Φαίνεται πως η ιστορία για το μικρό ελληνικό χωριό με το έθιμο να αναπαριστά τα Πάθη του Ιησού κάθε επτά χρόνια μιλούσε στις καρδιές των ξένων θεατών – όπως, δηλαδή, έκανε και σε δεκάδες χιλιάδες αναγνώστες.

Πέρα, όμως, από τις καλλιτεχνικές προσπάθειες του Dassin και του BBC, o Κρητικός συγγραφέας εμφανιζόταν και εμφανίζεται αρκετά συχνά και σε πολύ πιο ποπ θεάματα. Όπως για παράδειγμα την τηλεοπτική σειρά του ABC από τις αρχές των 90s με τίτλο The Young Indiana Jones Chronicles. Εκεί, ο διάσημος αρχαιολόγος με την τάση για περιπέτεια, συναντά σε κάθε επεισόδιο του show κάποια θρυλική μορφή της ανθρωπότητας: Τον Pablo Picasso, τον Winston Churchill, τη Mata Hari και τον Νίκο Καζαντζάκη, με τον οποίο πιάνει κουβέντα για φιλοσοφία.

Όλες όμως οι προηγούμενες αναφορές αποτελούν ίσως υποσημείωση μπροστά στο The Last Temptation of Christ του Martin Scorsese. Ο κορυφαίος Νεοϋορκέζος κινηματογραφιστής έδωσε στον Καζαντζάκη άλλη μία ευκαιρία, μετά τον Αλέξη Ζορμπά (1964), να βρεθεί στα Oscars. Εκείνος με τη σειρά του βρέθηκε αντιμέτωπος με απειλές για τη ζωή του. Σινεμά στη Γαλλία πυρπολήθηκαν, οι τηλε-ευαγγελιστές στις ΗΠΑ έβγαζαν αφρούς, υπερχριστιανικές οργανώσεις στην Ελλάδα διέκοψαν την προβολή της ταινίας προβαίνοντας σε βανδαλισμούς.

Ακόμα και μετά το θάνατό του, ο σπουδαίος Κρητικός συγγραφέας έβρισκε έναν τρόπο να ενοχλεί τους θρησκευόμενους φονταμεταλιστές. Αυτούς τους ανθρώπους που βγάζουν φλύκταινες και μόνο στην υποψία πως ο Χρίστος ίσως είχε νιώσει κάποιο ερωτικό σκίρτημα. Όσο για την πραγματική απήχηση που είχε στη λογοτεχνία; Λέγεται πως το 1957 έχασε για μόλις μία ψήφο το Νόμπελ από τον Alberts Camus, με τον Γάλλο συγγραφέα να δηλώνει: «Ο Καζαντζάκης το άξιζε 100 φορές περισσότερο από μένα».

Η παρακαταθήκη του στη σκέψη του 20ού αιώνα αποτελεί, τελικά, ένα σημαντικό κεφάλαιο. Όχι, απαραίτητα γιατί έδωσε απαντήσεις αλλά -κυρίως- επειδή δημιούργησε τις συνθήκες για να τεθούν σωστές ερωτήσεις. Μέχρι σήμερα, μάλιστα, αν υπάρχει ένας Έλληνας συγγραφέας του οποίου τα βιβλία μπορείς να βρεις μεταφρασμένα σε κάποιο stand του Λονδίνου, κάποιο βιβλιοπωλείο του Παρισιού ή κάποιο mall της Μόσχας, αυτός δεν είναι άλλος από τον Καζαντζάκη.

Γιατί μπορεί ο Κρητικός πεζογράφος να έχει φύγει εδώ και πολλές δεκαετίες από τη ζωή, το έργο του όμως παραμένει ζωντανό: Από τους Beatles και τον Scorsese μέχρι τα αστικά γκράφιτι και το heavy metal των Rotting Christ.