Οι συγγραφείς καταδικάζουν τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Είναι αρκετό;
Επειδή καμιά φορά η πένα είναι πιο ισχυρή από το σπαθί, δε χρειάζεται να ζητάμε από τους λογοτέχνες να ορμήξουν όπως ο Ernest Hemingway στη μάχη. Η καταδίκη του πολέμου, τα κείμενα με αντιπολεμικό πνεύμα και οι δημόσιες τοποθετήσεις είναι πολύτιμες.
- 26 ΜΑΡ 2022
«Αυτό είναι το πιο σημαντικό event της διοργάνωσης» δήλωσε στην Deutsche Welle o Ralf Nestmeyer, αντιπρόεδρος του PEN Center Γερμανίας, για το πάνελ που διοργανώθηκε πριν λίγες μέρες στο Φεστιβάλ Βιβλίου της Λειψίας. Εκεί θα μιλούσαν η Ουκρανή συγγραφέας Marjana Gaponenko, ο Γερμανός ιστορικός Karl Schlögel, η Λευκορωσίδα συγγραφέας Volha Hapeyeva και ο Ρώσος συνάδελφός της, Mikhail Shishkin. Η συζήτηση προφανώς είχε να κάνει με τον πόλεμο στην Ουκρανία και ο τίτλος ήταν Όχι στον πόλεμο του Putin – Τι μπορεί να κάνει η λογοτεχνία.
«Δεν έχω λέξεις, και μου φαίνεται αδύνατο να βρω λέξεις αν δεν τελειώσει πρώτα ο πόλεμος» ομολόγησε η 80χρονη Gaponenko, για να συνεχίσει λέγοντας ότι της φαίνεται αδιανόητο να ασχοληθεί με τη λογοτεχνία στην παρούσα φάση. Πιο πριν ο Ralf Nestmeyer είπε στην εναρκτήρια ομιλία του ότι καθώς πήγαινε στο Φεστιβάλ συνάντησε δεκάδες Ουκρανούς πρόσφυγες στους σταθμούς των τρένων.
Μήπως η λογοτεχνία είναι περιττή στην παρούσα φάση; Η ερώτηση είναι περισσότερο ρητορική. Ένα ναι ή ένα όχι δεν αρκεί (αφού σχεδόν ποτέ δεν είναι αρκετό).
Άλλωστε, μπορεί η πλειοψηφία του κόσμου να βρίσκεται στα κάγκελα αναζητώντας εχθρούς και ήρωες, μοναδικές αλήθειες όμως δεν υπάρχουν, γιατί πολύ απλά ο κόσμος δεν είναι ασπρόμαυρος.
Η καταδίκη είναι μία καλή αρχή
H Καναδή Margaret Atwood, μία από τις πιο διακεκριμένες συγγραφείς της εποχής μας, καταδίκασε τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία από την πρώτη στιγμή / © Jordan Strauss/Invision/AP
«Η Ρωσία είναι μία χωρά όπου την εξουσία έχει καταλάβει ένα διεφθαρμένο, εγκληματικό καθεστώς, όπου το κράτος θυμίζει κλέφτες οργανωμένους με τη μορφή πινακίδας, όπου οι εκλογές έχουν μετατραπεί σε φάρσα, όπου τα δικαστήρια εξυπηρετούν τις αρχές και δεν υπακούον στον νόμο» δήλωσε χαρακτηριστικά ο διάσημος Ρώσος συγγραφέας Mikhail Shishkin στο Φεστιβάλ Βιβλίου της Λειψίας. Τα λόγια του είναι βαρύνουσας σημασίας, μιας και έχει μιλήσει με πράξεις παλιότερα: το 2013 αρνήθηκε να εκπροσωπήσει τη χώρα του στην Book Expo των HΠΑ.
Ναι, η καταδίκη του πολέμου από συγγραφείς με εκατομμύρια αναγνώστες είναι μία καλή αρχή. Το να περιμένουμε ότι θα πάρουν τα όπλα και θα ορμήσουν στη μάχη -όπως περίπου έκανε ο Ernest Hemingway στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο- είναι όχι απλά ουτοπικό αλλά μάλλον αφελές. Πώς μπορούμε να ζητάμε από κάποιον να κάνει κάτι που δεν κάνουμε εμείς πρώτοι;
Άλλωστε δεν ήταν μόνο το συγκεκριμένο πάνελ αυτό που καταδίκασε τη ρωσική εισβολή. Ο Salman Rushdie, o Orhan Pamuk, η Margaret Atwood και η Svetlana Alexievich ήταν ανάμεσα στους περισσότερους από 1000 συγγράφεις οι οποίοι στις αρχές του μήνα υπέγραψαν ένα κείμενο όπου καταδίκαζαν απερίφραστα τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και δήλωσαν την αλληλεγγύη τους στον ουκρανικό λαό. Η ανοιχτή επιστολή δημοσιεύτηκε μέσα από τον PEN International, έναν οργανισμό που ιδρύθηκε το 1921 στο Λονδίνο με σκοπό τη συνεργασία ανάμεσα στους συγγραφείς όλου του κόσμου αλλά και την προώθηση της ελευθερίας του λόγου.
Δεν είναι βέβαια λίγοι εκείνοι που κριτικάρουν αυτές τις κινήσεις ως ευχολόγια, ξεχνώντας μάλλον το γεγονός ότι αρκετοί από αυτούς τους συγγραφείς έχουν νιώσει την ανελευθερία στο πετσί τους· o Salman Rushdie βρέθηκε παλιότερα στο στόχαστρο των φανατικών ισλαμιστών, ενώ ο Orhan Pamuk -παρ΄ότι Νομπελίστας- βρίσκεται πάντα στο μικροσκόπιο του καθεστώτος Erdogan. Αλλά και έτσι να μην είναι, υπάρχει και μια άλλη αλήθεια: η πένα πολλές φορές είναι πιο αιχμηρή από το σπαθί.
Τι μπορεί να κάνει η λογοτεχνία για τον πόλεμο
Από την πρώτη μέρα της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, υπήρξε αυξημένο ενδιαφέρον στην παγκόσμια βιβλιοκοινότητα για να γνωρίσει από κοντά την ουκρανική λογοτεχνία. Η μία λίστα διαδεχόταν την άλλη με τα καλύτερα, τα πιο σημαντικά, και τα πιο χαρακτηριστικά κείμενα που υπογράφουν Ουκρανοί συγγραφείς, αλλά και με ιστορικά κείμενα που ρίχνουν φως στην περιοχή.
Από τη μία πλευρά, αυτό δείχνει το πόσο γρήγορα αλλάζουν οι τάσεις στο σύμπαν υπερπληροφόρησης που ζούμε. Από την άλλη, αυτός ήταν άλλος ένας τρόπος για να δείξει ο κόσμος το ενδιαφέρον του για το ουκρανικό ζήτημα ενώ παράλληλα είχε τη δυνατότητα για μία δεύτερη (πολύ πιο ψύχραιμη) ανάγνωση των γεγονότων.
Αντί, λοιπόν, να ζητάμε από συγγραφείς και καλλιτέχνες να πάρουμε τα όπλα, μήπως θα έπρεπε να ζητήσουμε επιτακτικά την παρουσία τους στον πραγματικό και τον ψηφιακό κόσμο; Ναι, προφανώς δεν είναι γεωπολιτικοί αναλυτές ούτε ειδικοί επί της διεθνών σχέσεων, είναι όμως η φωνή της κάθε χώρας, και της κάθε κοινωνίας.
Η αλήθεια είναι ότι το τοξικό τοπίο των ελληνικών social media δεν είναι πάντα ο καταλληλότερος χώρος. Από την άλλη, όταν σιωπούν οι ψύχραιμες συγγραφικές φωνές, βρίσκουν χώρο οι διάφοροι συνωμοσιολόγοι (οι οποίοι δε λείπουν άλλωστε από τον χώρο). Δε βγαίνουν κάθε μέρα πένες με το εύρος ανθρωπιστικής σκέψης του Albert Camus, αυτό όμως δε σημαίνει ότι οι συγγραφείς δεν πρέπει να μιλάνε.
Σίγουρα πάντως, η λογοτεχνία είτε μέσα από τις τοποθετήσεις των συγγραφέων, είτε μέσα από επίσημα διαβήματα, είτε μέσα από κείμενα που προωθούν την ελευθερία του λόγου και το αντιπολεμικό πνεύμα μπορεί να βάλει το λιθαράκι της σε όλα όσα παρακολουθούμε.
Όχι, δεν πρόκειται από μόνη της να σταματήσει τον πόλεμο. Αυτό μόνο ένας μάγος μπορεί να το κάνει.
