Secrets of the Octopus: Το ντοκιμαντέρ που θέλει να προστατεύσουμε τα χταπόδια

Ο Cameron υπήρξε πάντοτε γοητευμένος από τον ωκεανό και το υγρό στοιχείο. Γι’ αυτό και ονομάστηκε National Geographic Explorer-at-Large, επιφορτισμένος με τη δημιουργία σειρών ντοκιμαντέρ που μας παρουσιάζουν περισσότερα για τα πλάσματα με τα οποία μοιραζόμαστε τον πλανήτη. Το Secrets of the Octopus (Μυστικά των Χταποδιών) του National Geographic λοιπόν, είναι το τρίτο docuseries που δημιουργήθηκε ως συνεργασία μεταξύ του στούντιο και του Cameron.

Μετά τα βραβευμένα με Emmy Secrets of the Whales και τα Secrets of the Elephants λοιπόν, αυτή η νέα τριμερής εξόρμηση εξετάζει τη νοημοσύνη, την προσαρμοστικότητα και τις κοινωνικές δομές που κάνουν τα χταπόδια τα πιο εξωγήινα πλάσματα της θάλασσας. Επίσης, όπως είχε συμβεί και στις προηγούμενες σειρές όπου κάποιος A-list ηθοποιός είχε επιστρατευτεί για να καθοδηγήσει τους θεατές, αυτή τη φορά ο αφηγητής είναι ο πρωταγωνιστής του Ant-Man, Paul Rudd.

Με αφορμή την πρεμιέρα της σειράς-ντοκιμαντέρ την Ημέρα της Γης, εμείς μιλήσαμε αποκλειστικά με την Δρ. Alex Schnell. Τη γυναίκα που βούτηξε στα βαθιά για να μας αποκαλύψει γνωρίσματα για τα χταπόδια που δεν μπορούσαμε ούτε να φανταστούμε.

Η Schnell είναι ερευνήτρια που επικεντρώνεται στη νόηση των θαλάσσιων ζώων, ιδίως των σουπιών και των χταποδιών. Ερευνά δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο τα ζώα αυτά σκέφτονται και αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους, με στόχο να αποκαλύψει λεπτομέρειες σχετικά με τις γνωστικές τους ικανότητες. Το έργο της καθοδηγείται από την επιθυμία να προωθήσει την ενσυναίσθηση και τη συμπόνια προς αυτά τα πλάσματα, τονίζοντας τη σημασία της προστασίας τους και των οικοσυστημάτων τους. Και δεν μιλάει στο κενό – ας μην ξεχνάμε το προ διετίας viral άρθρο της Καθημερινής που καλούσε να επανεξετάσουμε την κατανάλωση χταποδιού.

«Το Secrets of the Octopus θα αναδείξει τα χταπόδια και το πώς είναι ευάλωτα, το πώς είναι έξυπνα, το πώς έχουν την ικανότητα να νιώθουν συναισθήματα», μας είπε. «Νομίζω ότι αυτό θα βοηθήσει να σπάσει αυτό το φράγμα της διαφορετικότητας. Το κοινό μας θα μπορούσε πραγματικά να συνδεθεί με τους χαρακτήρες μας, που προκαλούν συναισθήματα ενσυναίσθησης και συμπόνιας, και οι έρευνες δείχνουν πως όταν οι άνθρωποι έχουμε τέτοια σύνδεση, έχουμε και πραγματικά εσωτερικά κίνητρα να ασκήσουμε προστασία».

Από τη δεκαετία του 1980, η ζήτηση στην αγορά για κεφαλόποδα, κυρίως χταπόδια, έχει γνωρίσει απότομη αύξηση. Μεταξύ του 1980 και του 2014, ο αριθμός των χταποδιών που αλιεύονται στη φύση διπλασιάστηκε και οι προσπάθειες εκτροφής χταποδιών για την ανακούφιση από την πίεση ήταν δύσκολες. Τα χταπόδια είναι πολύπλοκο να συντηρηθούν, από την παροχή της τροφής τους μέχρι τη διατήρησή τους σε διέγερση αλλά και αρκετή άνεση ώστε να μην αυτοκαταστραφούν. Τα χταπόδια σε αιχμαλωσία αγχώνονται τόσο πολύ που μπορούν να φάνε τα ίδια τους τα πλοκάμια, ενώ μόλις παραχθούν ή πιαστούν για κατανάλωση, δεν υπάρχει μη επώδυνος τρόπος ευθανασίας τους. Μόνο στο εργαστήριο αντιμετωπίζονται με λεπτότητα με τη χρήση χημικής ευθανασίας, όμως αυτό τα καθιστά ακατάλληλα για τροφή.

Το report έφτασε στη Βουλή των Λόρδων και η βρετανική κυβέρνηση άλλαξε τη νομοθεσία της ώστε να αναγνωρίσει τις ομάδες αυτές ως αισθανόμενα όντα, πράγμα που σημαίνει ότι για πρώτη φορά, το 2021, τα ασπόνδυλα αυτά προστατεύονται από τη νομοθεσία για την καλή τους διαβίωση.

«Σε κάθε συνάντηση που έχω μαζί τους συνειδητοποιώ ότι υποτιμάμε το πόσο μοναδικά μπορούν να είναι. Σωματικά νομίζω ότι δεν θα μπορούσες να βρεις κάτι πιο διαφορετικό από εμάς και από πολλά ζώα που είναι στενοί συγγενείς μας», τονίζει η Schnell.

«Δεν έχουν οστά. Έχουν τρεις καρδιές που αντλούν μπλε αίμα, ένα ράμφος σαν των παπαγάλων, δεν έχουν δόντια, έχουν έναν εγκέφαλο σε σχήμα ντόνατ τυλιγμένο γύρω από το λαιμό τους, τα 2/3 των εγκεφαλικών κυττάρων τους βρίσκονται στα πλοκάμια τους – τα οκτώ πλοκάμια τους με τις διακόσιες βεντούζες. Είναι το πιο κοντινό πλάσμα που πρόκειται να βρούμε στην εξωγήινη ζωή στον πλανήτη μας. Αλλά, παρά το πλαίσιο παραδοξότητας, αρχίζουμε να βλέπουμε σε αυτά διαφορετικά χαρακτηριστικά που κανονικά θα μπορούσαμε να συνδέσουμε με έναν χιμπατζή, ή έναν ελέφαντα, ή ένα δελφίνι. Είναι εξαιρετικοί λύτες προβλημάτων. Μαθαίνουν με διαφορετικές ικανότητες μέσω διαφορετικών τρόπων. Έχουν φανταστική μνήμη – βραχυπρόθεσμη αλλά και μακροπρόθεσμη. Μπορούν να χρησιμοποιούν εργαλεία και μπορούν να κυνηγούν συνεργατικά με διαφορετικά είδη».

Η Schnell κατάλαβε για πρώτη φορά ότι υπήρχε κάτι μοναδικό στα κεφαλόποδα όταν, ως μικρό κορίτσι, εξερευνούσε τις βραχώδεις λίμνες στις ανατολικές παραλίες του Σίδνεϊ. Ένα απόγευμα που έψαχνε για αστερίες, το χέρι της έπεσε πάνω σε κάτι μαλακό, σε μέγεθος ενός μπαλονιού με νερό. Νόμιζε ότι ήταν ένας θαλάσσιος γυμνοσάλιαγκας, όμως αυτό το πλάσμα ήταν πιο περίεργο και φιλικό. Ως θαλασσοβιολόγος όπως κατέληξε να γίνει στην πορεία της ζωής της, είχε κάποτε την επιθυμία να ξεκινήσει την καριέρα της με τα χταπόδια. Πρακτικά ωστόσο, κάτι τέτοιο αποδείχθηκε πολύ δύσκολο.

«Όπως πολλά διαφορετικά ζώα, τα χταπόδια έχουν χαρακτηριστικά προσωπικότητας. Όμως των χταποδιών είναι πολύ ισχυρά. Θα έχεις άτομα που θέλουν να αλληλεπιδράσουν μαζί σου και πολλά άλλα που δεν θα το θέλουν. Έτσι αυτό μπορεί να κάνει δύσκολη τη λήψη δεδομένων με συνέπεια, επειδή θα έχεις μόνο ορισμένα άτομα που θα αλληλεπιδράσουν με τους γρίφους που θα τους δώσεις, ενώ άλλα δεν θα θέλουν να έχουν καμία σχέση μαζί σου. Έτσι κατέληξα να μετατοπίσω πολλές από τις μελέτες μου σε εργασίες στο ξαδερφάκι του χταποδιού, τη σουπιά, η οποία είναι πιο συνεπής στον τρόπο με τον οποίο θέλει να αλληλεπιδρά με όσα που της δίνεις. Έχει και αυτή έντονα χαρακτηριστικά προσωπικότητας, όμως είναι κάτι σαν τα λαμπραντόρ της θάλασσας. Τη στιγμή που αρχίζεις να φεύγεις, βγαίνει έξω και είναι σα να σου λέει, “ναι, εδώ είμαι τι θέλεις να σου λύσω;”».

Τελικά, τι λύση βρέθηκε για να μελετηθούν τα χταπόδια;

«Νομίζω ότι το βασικό συστατικό εδώ είναι η υπομονή και το συνεργείο του Secrets of the Octopus είχε πολλή. Έφτασαν εκεί εβδομάδες πριν από εμένα και εγκλιμάτιζαν τα υποκείμενα στην παρουσία τους, καθήμενοι εκεί επί ώρες. Έκαναν πολλές καταδύσεις με αναπνευστήρα, πράγμα που σημαίνει ότι μπορούσαν να κάθονται στο νερό για 3 ή 4 ώρες, εκεί μπροστά στα χταπόδια μέχρι να χαλαρώσουν και να συνειδητοποιήσουν ότι δεν αποτελούσαν απειλή. Στο τέλος, πολλά από αυτά σέρνονταν πάνω στις κάμερες γιατί, παρά την έντονη ντροπαλότητά τους, έχουν δίψα για περιέργεια. Έτσι, μόλις μπορέσεις να σπάσεις αυτό το φράγμα της ντροπαλότητας, είναι φιλοπερίεργα να αλληλεπιδράσουν, να αγγίξουν, να μάθουν».

Στο Secrets of the Octopus, υπήρξε μία εξαίρεση όπου δεν χρειάστηκε υπομονή. Για την Schnell, ήταν το highlight της εμπειρίας της.

«Με συγκίνησε πραγματικά το πόσο γρήγορα η Scarlett, το χταπόδι, άρχισε να με εμπιστεύεται. Όπως είπα, μερικές φορές μπορεί να χρειαστούν πολλές ημέρες επιστροφής σε μία φωλιά χταποδιού για να καταφέρει το χταπόδι να αλληλεπιδράσει μαζί σου. Αλλά αφού την παρακολούθησα για μόλις 30 λεπτά, άπλωσε το χέρι της και έσφιξε το δικό μου, και με άφησε να κολυμπήσω δίπλα της κατά το κυνήγι. Κάθε φορά που επέστρεφα φαινόταν να με αναγνωρίζει. Άπλωνε το χέρι της για να με αγγίξει και με άφηνε γρήγορα να επιστρέψω στον κόσμο της. Αυτό μπορεί να μην ακούγεται τόσο μεγάλο, όμως φανταστείτε ότι είστε ένα πλάσμα που δεν έχει καμία προστασία – ούτε σκελετό, ούτε κέλυφος, ούτε δόντια. Ήταν εξαιρετικά ευάλωτη και όμως άφησε την άμυνά της να πέσει και εμπιστεύτηκε ένα πλάσμα σαν εμένα που είμαι δέκα φορές μεγαλύτερη από εκείνη».

Το 2021, η Schnell και οι συνάδελφοί της στο Πανεπιστήμιο του Cambridge διαπίστωσαν ότι οι σουπιές για παράδειγμα μπορούσαν να περάσουν μία προσαρμοσμένη εκδοχή του marshmallow test, ενός γνωστού πειράματος για τον αυτοέλεγχο. Είχαν αντισταθεί στη λιχουδιά που τους είχε δοθεί, μία μαγειρεμένη γαρίδα, για έως και δύο λεπτά, με αντάλλαγμα μία καλύτερη ανταμοιβή – ζωντανές γαρίδες.

Τα χταπόδια, ως μάστορες της μεταμφίεσης, μπορούν να αλλάζουν τα χρώματα, τα μοτίβα και τις υφές τους ώστε να αποτρέψουν έναν εχθρό ή να εντυπωσιάσουν ένα ταίρι, όμως έχουν πλήρη αχρωματοψία. Είναι επιδέξια, έχουν την ικανότητα επίλυσης προβλημάτων, περιηγούνται σε λαβύρινθους και κατασκευάζουν προστατευτικά κελύφη ελλείψει πραγματικού κέλυφους.

Η ευκαιρία που δόθηκε στη Schnell να τα εξερευνήσει όλα αυτά από κοντά, την ώθησε να συμμετάσχει στο πρότζεκτ παρότι θα βρισκόταν σε μία πολύ απαιτητική φάση της ζωής της.

«Όταν μου προτάθηκε ήμουν 38 εβδομάδων έγκυος. Ήθελαν να κάνουν γυρίσματα μέσα σε λίγους μήνες και δεν ήξερα πώς θα πήγαινα σε απομακρυσμένες τοποθεσίες και πώς θα άφηνα ένα μικρό μωρό στο σπίτι. Αλλά τελικά μου είπαν, “φέρε το μωρό σου, φέρε και τον άντρα σου”. Εξακολουθούσε να αποτελεί πρόκληση, επειδή μερικές φορές περνούσαμε πολλές ώρες κάτω από το νερό και το μωρό μου δεν μπορούσε να είναι στο σκάφος. Έτσι ο σύζυγός μου προσπαθούσε να την ταΐζει με το μπιμπερό. Όμως όσο περισσότερα μάθαινα για το πρότζεκτ, τόσο περισσότερο το ερωτευόμουν. Σκέφτηκα ότι θα ήθελα να το κάνουμε να πετύχει».

Τα κεφαλόποδα δεν έχουν κοινωνική ζωή. Δεν σχηματίζουν δεσμούς με συντρόφους ή αδέλφια. Δεν έχουν καν γονική φροντίδα (οι περισσότερες μητέρες χταποδιών πεθαίνουν αμέσως μετά την εκκόλαψη του συμπλέγματός της). Αντιδρούν ωστόσο συνεχώς με το περιβάλλον τους, με τρόπους που υποδηλώνουν ορισμένο βαθμό συνείδησης. Η ελπίδα της Δρ. Alex Schnell και όλων των συντελεστών του Secrets of the Octopus είναι να το έχουμε όλοι υπόψιν.

Η νέα σειρά ντοκιμαντέρ Μυστικά των Χταποδιών, σε αφήγηση του Paul Rudd θα είναι διαθέσιμη από τις 22 Απριλίου (Ημέρα της Γης) στο National Geographic Wild και στο Disney+ στην Ελλάδα.