Όσο βαρούνε οι καρδιές…

Ήταν 7 Ιουλίου του 1936, όταν στα Ανώγεια γεννήθηκε ένας από τους πιο όμορφους λόγους που μας έκαναν να αγαπήσουμε ακόμα περισσότερο την Κρήτη, τη μουσική και την ελευθερία. Σήμερα, 80 χρόνια μετά, η κληρονομιά του Νίκου Ξυλούρη συνεχίζει να είναι ζωντανή και καθαρή, μέσα από στίχους και νότες που δεν θα σβήσουν ποτέ, μέσα από μια σπάνια αισθητική αγώνα και πολιτισμού, εξέγερσης και σεβασμού, καλοσύνης και αντίστασης, εσωτερικής ομορφιάς και εξωτερικής γαλήνης, ατελείωτων “μανιφέστων” για τη ζωή και τη δημοκρατία, που εκφράστηκαν μέσα από ένα δοξάρι, μια λύρα και την αγγελική φωνή του, πλασμένη με την αγνότητα, την ευαισθησία, τη φωτιά και την παλικαριά της “λεβεντογέννας”. Μια φωνή που δεν θα σταματήσει να συγκινεί και να εμπνέει, όσο θα βαρούνε οι καρδιές…

Ο Ψαρονίκος, γέννημα θρέμμα του Ψηλορείτη, μπολιάστηκε από μικρός με τις αξίες της ζωής, σκληρές και ακατέργαστες, αμείλικτες και αδιαπραγμάτευτες, απλές και ασυμβίβαστες. Και μπόλιασε μ’ αυτές τα τραγούδια του και τις ερμηνείες του, προσθέτοντας τον εσωτερικό του κόσμο, φτιαγμένο από τρεχούμενα νερά και αέρηδες “αντάρτες”, σαν τα φαράγγια της Κρήτης που παίρνουν την ηχώ και την ταξιδεύουν στα πέρατα του κόσμου. Η φωνή του Ξυλούρη υπήρξε ο ύμνος μιας ολόκληρης γενιάς που υπέφερε, τσακίστηκε, βασανίστηκε, αλλά δεν έσκυψε το κεφάλι, δεν παραδόθηκε. Η απλότητα και η δύναμη των ριζίτικων, βρήκαν στη χροιά του Αρχάγγελου ανάσα ζωής, διέξοδο ύπαρξης, γιορτή συμβολισμών. Και “αποκρυπτογραφήθηκαν” με μια αθωότητα γεμάτη λυρισμό, αλλά και γνήσια λεβεντιά, σαν εκείνη του Διγενή Ακρίτα στα μαρμαρένια αλώνια. Οι λέξεις είναι γεμάτες ένταση, η μελωδία ξεχειλίζει πάθος, η ερμηνεία όμως “αιμορραγεί” ανάταση: “Πότε θα κάμει ξαστεριά, πότε θα φλεβαρίσει”…

Ο Νίκος Ξυλούρης, δίπλα του η Τζένη Καρέζη και στη συνέχεια ο Σπύρος Κωνσταντόπουλος και ο Κώστας Καζάκος

Ο Νίκος Κούνδουρος είχε εκφράσει με τον καλύτερο τρόπο, αυτό που ένιωσε όλη η Ελλάδα με τον θάνατο του Νίκου Ξυλούρη, τον Φεβρουάριο του 1980: “Ψάχνοντας να βρω μια λέξη που να του ταιριάζει, διαλέγω τη λέξη αθώος. Όσοι τον γνώρισαν, θα καταλάβουν τί θέλω να πω μ’ αυτή τη λέξη, όσοι δεν τον γνώρισαν θα βρουν την ίδια λέξη στη φωνή του και στα τραγούδια του. Ο τραγουδιστής της Κρήτης έζησε αμόλευτος τη σύντομη ζωή του και αμόλευτος βιάστηκε να πεθάνει. Άμα θα περάσουν λίγα χρόνια και θα αναζητάμε με αγωνία πια το πρόσωπο της Ελλάδας των παππούδων μας, θα ξανακλάψουμε για τον Ξυλούρη και για όλους τους Ξυλούρηδες που θα ‘χουνε χαθεί ως τότε. Γιατί όσο πάνε και λιγοστεύουν οι λυράρηδες, οι τραγουδιστάδες κι οι αθώοι του κόσμου τούτου”.

Με τη λύρα του, ανάμεσα στα παιδιά που τόσο πολύ αγαπούσε

Ξεριζωμένος από τα τρυφερά του χρόνια (ήταν μόλις 5 ετών όταν οι Γερμανοί έκαψαν το χωριό του), ένιωσε τον πόνο του χωρισμού από εκείνα που αγαπούσε: τη γη του, τους ανθρώπους της, την καθημερινότητα, την ειρήνη. Και από πολύ μικρός δέθηκε με τη μουσική της Κρήτης, με τα τραγούδια των ταπεινών, των απλών, των “καθαρών”. Η λύρα έγινε γρήγορα προέκταση της δικής του ψυχής, η γεμάτη συναίσθημα καρδιά του βρήκε καινούργια υπόσταση στη δύναμη της ερμηνείας του, μεταμορφώνοντας την ίδια τη διαμαρτυρία σε αστείρευτη δίψα για ελευθερία, δημοκρατία, εξέγερση, αντίσταση. Ο Ψαρονίκος του “Χρονικού”, των “Ριζίτικων”, της “Ιθαγένειας”. Ο Ξυλούρης ολόκληρης της Ελλάδας. Χωρίς σύνορα, αλλά με τη μοναδική “ταυτότητα” του Αρχάγγελου.

Ηλίας Ανδριόπουλος, Άλκηστις Πρωτοψάλτη και Νίκος Ξυλούρης. Από την παρουσίαση του έργου “Κύκλος Σεφέρη” του πρώτου

Ήταν ευλογία για την ελληνική μουσική, η συνάντηση του Ξυλούρη με τον Γιάννη Μαρκόπουλο, τον Χρήστο Λεοντή, τον Σταύρο Ξαρχάκο. Η συγκυρία “γέννησε” με έναν τρόπο μοναδικό όσο και μαγικό, αριστουργήματα που κράτησαν όρθιο τον απλό κόσμο στη μαύρη άβυσσο της δικτατορίας, που έριξαν φως στο σκοτάδι του ορίζοντα, που έφτιαξαν συνθήματα στην ματωμένη πύλη του Πολυτεχνείου, που δόνησαν ρημαγμένες ψυχές, που ανύψωσαν οράματα και όνειρα πάνω από τους εφιάλτες, που οδήγησαν σε πολλαπλές εκρήξεις, που αρνήθηκαν την άρνηση της ισοπέδωσης, δίνοντας όλο το νόημα της ζωής σε λίγες μόνο λέξεις: “Γιατί εμείς δεν τραγουδάμε για να ξεχωρίσουμε, αδελφέ μου, απ’ τον κόσμο. Εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο”. 

Ο Ψαρονίκος από συναυλία στο Πολυτεχνείο

Έχουν περάσει 36 χρόνια από τότε που ο Ξυλούρης έφυγε από κοντά μας. Και όμως, δεν έφυγε στιγμή από δίπλα μας. Δεν έλειψε στιγμή από μέσα μας. Είναι ένας από εκείνους τους υπέροχους, σπάνιους, αθάνατους Έλληνες, που πάντοτε θα είναι παρόντες για να μας θυμίζουν ποιοι πρέπει να είμαστε. Πώς το είχε πει ο Χρήστος Λεοντής; “Ο Νίκος ήταν ένα με το τραγούδι, ήταν ένα με την ψυχή του Έλληνα. Ήταν το Τραγούδι, ήταν η Ψυχή, γι’ αυτό τον Νίκο δεν πρέπει να τον κλάψουμε. Τον Νίκο πρέπει να τον τραγουδήσουμε. Γιατί το τραγούδι του ξεκινά από τα βάθη της ιστορίας και χάνεται στον ορίζοντα. Γιατί το τραγούδι του είναι και η υποθήκη του. Γιατί με το τραγούδι του θα εξέφραζε κι εκείνος την οδύνη του, ακόμα όπως έντονα θυμόμαστε όλοι μας στην πρόσφατη ιστορία μας”.

Ο Νίκος Ξυλούρης με τον συνθέτη Γιάννη Μαρκόπουλο

Ο Ψαρονίκος είχε έμφυτες την ευγένεια και την καλοσύνη, είναι ατελείωτες οι γνωστές και άγνωστες ιστορίες που το επιβεβαιώνουν. Μαζί όμως ήταν και ένα σύμβολο ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ταγμένος να υπηρετήσει την δικαιοσύνη και την ελευθερία. Ήθελε να ανοίγει το σπίτι του και την αγκαλιά του σε φίλους, συνεργάτες, απλούς ανθρώπους που έρχονταν για να του εκφράσουν την αγάπη τους. Οι ερμηνείες του, ο τρόπος που έκανε “σαφή” κάθε στίχο που τραγούδησε, η λεβεντιά της παρουσίας του και ο αμόλυντος χαρακτήρας του, τον ταύτισαν με εκείνο το υπέροχο, αγνό χαμόγελο που ήταν γεννημένο για να κλείσει μέσα του όλον τον κόσμο. Όπως ακριβώς και η μεγάλη, η τρυφερή καρδιά του. Εκείνη που του χάρισε το ένστικτο να δίνει σε απλά τραγούδια μια ξεχωριστή, συγκλονιστική στο συνολικό περίγραμμά της, ταυτότητα. 

Μαζί με την Τάνια Τσανακλίδου

“Ο Νίκος Ξυλούρης άφησε τη δική του σφραγίδα όχι μόνο σαν τραγουδιστής, αλλά και σαν άνθρωπος”, όπως χαρακτηριστικά είχε πει ο Λυκούργος Καλλέργης. Και αυτή είναι η μεγαλύτερη κληρονομιά του. Και στις δυο του πατρίδες, την Κρήτη και την Ελλάδα, όπως συνήθιζε να λέει ο ίδιος. Που τις αγαπούσε το ίδιο. Και τον αγάπησαν και αυτές με όλη τη δύναμή τους. Εκείνη τη δύναμη που ο Ψαρονίκος φρόντισε να εμπνεύσει με δεκάδες υπέροχα τραγούδια που θα τραγουδιούνται για πάντα. Με μια ιδιαίτερη όμως αδυναμία στη μουσική του νησιού του. Ας θυμηθούμε τα λόγια του: “Τα ριζίτικα και γενικά την κρητική μουσική, τα έχω μέσα μου, όπου κι αν πάω αγαπώ την κάθε νότα που πηγάζει από τον τόπο μου. Πιστεύω πάρα πολύ στο κρητικό τραγούδι. Πρώτα το κρητικό τραγούδι και μετά όλα τ’ άλλα. Ό,τι και να πω, έχω τραγουδήσει μεγάλους ποιητές και συνθέτες, πάντα γυρίζω στον τόπο μου. Εμένα είναι μέσα μου η κρητική μουσική”.

Ο Νίκος Ξυλούρης, η Τζένη Καρέζη και ο Γιάννης Ξυλούρης, αδερφός του Νίκου

Θα ολοκληρώσουμε το σημερινό κείμενο με μερικά ακόμα λόγια του ίδιο του Νίκου Ξυλούρη από μια σπάνια συνέντευξή του στον Μιχάλη Χουρδάκη στο περιοδικό “Κρήτη”, τον Απρίλιο του 1976: “Εμένα, όπως βλέπω τα πράγματα, μ’ έχει πάρει ο κόσμος όχι σαν τραγουδιστή. Με βλέπει πρώτα σαν άλλο πράγμα και μετά με αγαπάει σαν τραγουδιστή. Είμαι μαζί τους, συζητάω μαζί τους, δεν είμαι ένας τραγουδιστής που έγινα ένα όνομα και κρύφτηκα και φεύγω από την πίσω πόρτα. Είμαι ένας τραγουδιστής που τραγουδάω για τον λαό, στο δρόμο, στα καφενεία, στις πλατείες, στο σπίτι μου….Πρέπει να αγαπήσουμε όλοι οι Έλληνες. Γιατί, όταν εγώ είμαι από δω, εσύ από κει, ο άλλος από κει κι ο άλλος από την άλλη μεριά, δεν φτιάχνουμε τίποτα κι αυτό το ‘χουν μάθει και οι ξένοι και μας το φτιάχνουν με τέτοιο τρόπο, που συνέχεια θα είμαστε από κάτω….Είμαι τραγουδιστής για το λαό. Είμαι στο λαό. Δεν είμαι κομματιασμένος. Τραγουδώ για το λαό. Όπου είναι ο λαός, εκεί είμαι κι εγώ”.

Ο Νίκος Ξυλούρης πέθανε στις 8 Φεβρουαρίου του 1980, στα 43 του χρόνια, ταλαιπωρημένος από τον καρκίνο. Σύμφωνα με τα λόγια του αδελφού του, του Ψαραντώνη: “Ο Νίκος βάδισε με λεβεντιά προς τον θάνατο. Όταν έφυγε, όλη η Ελλάδα ήταν όρθια και έκλαιγε”. 36 χρόνια μετά, όλη η Ελλάδα συνεχίζει να τον τραγουδάει. Και δεν θα πάψει να το κάνει, όσο θα βαρούνε οι καρδιές. Τους στίχους που ακολουθούν, αλλά και όλα τα υπόλοιπα τραγούδια που μας άφησε στη “διαθήκη” του ο Αρχάγγελος της Κρήτης.

“Έβαλε ο Θεός σημάδι παλικάρι στα Σφακιά κι ο πατέρας του στον Άδη άκουσε μια τουφεκιά. Της γενιάς μου βασιλιά, μην κατέβεις τα σκαλιά. Πιες αθάνατο νερό, να νικήσεις τον καιρό”.

Από αριστερά, Στέλιος Καρύδας, Νίκος Ανδρουλάκης & Νίκος Καραβυράκης (Sport24radio, 11/2/2016)

Στις 13 Φεβρουαρίου 2016, στον Sport24radio, τα “Μουσικά Ταξίδια” παρουσίασαν ένα αφιέρωμα στον Νίκο Ξυλούρη. Στο πρώτο μέρος της εκπομπής ακούστηκαν 33 τραγούδια του Ψαρονίκου, ενώ στο δεύτερο, οι τρεις καλεσμένοι μουσικοί, Νίκος Ανδρουλάκης (τραγούδι, λύρα), Νίκος Καραβυράκης (λαούτο) και Στέλιος Καρύδας (κιθάρα), έπαιξαν ζωντανά στο στούντιο του σταθμού, δώδεκα ακόμα τραγούδια του Αρχάγγελου της Κρήτης. Η ζωντανή ηχογράφηση βιντεοσκοπήθηκε, έτσι, στη συνέχεια του κειμένου ακολουθούν πρώτα το βίντεο και αμέσως μετά το ηχητικό ολόκληρης της εκπομπής.

Βίντεο: Οι Νίκος Ανδρουλάκης (τραγούδι, λύρα), Νίκος Καραβυράκης (λαούτο) και Στέλιος Καρύδας (κιθάρα), παίζουν τραγούδια του Νίκου Ξυλούρη (ζωντανή ηχογράφηση στον Sport24radio, 11/2/2016)