10 μαθήματα ευτυχίας από τον αρχαίο στωικό φιλόσοφο Σενέκα
«Θα κοιτάξω με την ίδια έκφραση τόσο τον θάνατο όσο και την κωμωδία». Οι συμβουλές του πολυπράγμονα Σενέκα, που υπήρξε και δάσκαλος του αυτοκράτορα Νέρωνα, παραμένουν τρομερά χρήσιμες μέχρι σήμερα.
- 21 ΣΕΠ 2022
Πολλά έχουν αλλάξει από τα αρχαία χρόνια και την ακμή της φιλοσοφικής σκέψης, όχι όμως τα προβλήματα εκείνα που δυναστεύουν στην ουσία την ανθρώπινη ψυχοσύνθεση, κρατώντας τη μακριά από το μεγάλο όνειρο της ευτυχίας – η ανασφάλεια και η ματαιότητα, το κυνήγι της δόξας και των χρημάτων, η μάχη με το ανικανοποίητο «εγώ» και ο φόβος του «τι θα πουν οι άλλοι».
Πόσο σημερινά ακούγονται όλα αυτά τα αγκάθια που βάλουν την ευτυχία του ατόμου; Ενώ στην ουσία, απαντήσεις σε φιλοσοφικό επίπεδο έχουν δοθεί από ολόκληρα φιλοσοφικά ρεύματα των αρχαίων χρόνων, όπως ήταν οι στωικοί, αλλά και ανθρώπους που αφιέρωσαν τη ζωή τους για τη μελέτη της ευδαιμονίας.
Ένα τέτοιο παράδειγμα ήταν ο Σενέκας ο Νεότερος, ένας πολυπράγμων φιλόσοφος στη Ρώμη, ο οποίος έμεινε στην ιστορία αφότου υπήρξε δάσκαλος του Νέρωνα.
Καμία ευθύνη δε φέρει για τη στροφή του αυτοκράτορα στην τυραννία, εφόσον οι δικές του διδαχές τάσσονταν στην αντίπερα όχθη: «να ζεις σε αρμονία με τη φύση», ήταν το βασικό του μήνυμα, διαπλέκοντας τις αρχές του στωικισμού με εκείνες του ουμανισμού.
Συμβουλές «Για μια ευτυχισμένη ζωή»
Σε ένα κείμενο που απευθύνεται στον πρεσβύτερο αδελφό του Σενέκα, τον Γαλλίωνα, ο φιλόσοφος συμπύκνωσε την κοσμοθεωρία του για την ευδαιμονία: πρόκειται για την ηθική πραγματεία «Για μια ευτυχισμένη ζωή», μέσα στην οποία μπορούμε να διαβάσουμε συμβουλές και νύξεις που άπτονται του σήμερα και των σύγχρονων αδιεξόδων.
1. «Θα κοιτάξω με την ίδια έκφραση τόσο τον θάνατο όσο και την κωμωδία»
Το μήνυμα είναι να είσαι ο κύριος τον συναισθημάτων σου, όσο απότομες κι αν είναι οι αλλαγές που βιώνεις – να έχεις αυτοκυριαρχία, η οποία πρόσφατα αποδείχθηκε από Γάλλους ερευνητές ότι εξασφαλίζει λιγότερες νευρικές διαταραχές και καταστροφικές συμπεριφορές.
2. «Θα υποβληθώ στα βάσανα, όσο μεγάλα κι αν είναι, υποστηρίζοντας τη δύναμη του κορμιού μου με εκείνη του μυαλού μου»
Οι αντοχές έχουν αντικειμενικά αλλά και σχετικά όρια: είναι αυτό που λένε συχνά οι μαραθωνοδρόμοι πως όταν τελειώνει η αντοχή, συνεχίζει το μυαλό. Το νόημα είναι πως ο άνθρωπος πρέπει να στοχεύει τόσο στη σωματική όσο και στην ψυχική υγεία.
3. «Θα περιφρονήσω τα πλούτη όταν τα έχω όσο και όταν δεν τα έχω. Είτε η Τύχη έρθει είτε φύγει, δε θα της δώσω σημασία»
Αυτή η φράση δεν αφορά μόνο τη ρήση που λέει ότι «τα λεφτά δε φέρνουν την ευτυχία». Αφορά την απάρνηση κάθε υλικότητας, κάθε ευκαιριακού στόχου που πρακτικά εγκλωβίζει το άτομο, κρατώντας τον μακριά από την απόλαυση της απλότητας.
4. «Θα δω όλες τις χώρες σαν να μου ανήκουν – και τις δικές μου σαν να ανήκουν σε όλη την ανθρωπότητα»
Πρόκειται για αρχή με σαφή ουμανιστική επιρροή: όλοι οι άνθρωποι είναι το ίδιο, ένα ενιαίο σώμα, οπότε κάθε ανάγκη για σύνορα και ιδιοκτησία παύει να υπάρχει.
5. «Θα ζω έτσι ώστε να θυμάμαι ότι γεννήθηκα για τους άλλους – και θα ευχαριστήσω τη Φύση γι’ αυτό το λόγο»
Αλληλεγγύη και δοτικότητα: αυτά είναι δύο μηνύματα που απαντώνται κατά κόρον στη γραμματεία του Σενέκα.
6. «Ό,τι κι αν κατέχω, ούτε θα το αποθησαυρίσω άπληστα, ούτε θα το σπαταλήσω απερίσκεπτα»
Η απάρνηση στο κυνήγι της υλικότητας δε σημαίνει και απάρνηση της σημασίας των πόρων: η ευδαιμονία έρχεται όταν κρατάς αποστάσεις από τα άκρα και αφήνεσαι στην ομορφιά της απλότητας.
7. «Δε θα υπολογίσω τα οφέλη (αυτών που δίνω) από το μέγεθος ή τον αριθμό τους, παρά από την αξία που τους έχουν για τον παραλήπτη»
Εδώ είναι το κριτήριο με το οποίο υπολογίζει ο Σενέκας την αξία της ύλης: πόσο σημαντική και απαραίτητη είναι στον παραλήπτη. Η πράξη της προσφοράς παραμένει καίρια για την επίτευξη της ευδαιμονίας.
8. «Δε θα κάνω τίποτα λόγω της κοινής γνώμης, αλλά τα πάντα λόγω συνείδησης»
Προϋπόθεση για την επίτευξη της ευτυχίας είναι να τα έχεις καλά με τον εαυτό σου. Άρα πρέπει να έχεις έναν ανεπτυγμένο, σταθερό κώδικα συνείδησης, που δεν θα μεταβάλλεται ανάλογα με το ρεύμα της εποχής και την κοινωνία.
9. «Θα είμαι πρόθυμος με τους φίλους μου, ευγενικός και ήπιος με τους εχθρούς μου»
Όπως έλεγε ο Martin Luther King, «η αγάπη έχει μια λυτρωτική δύναμη». Αλλά αυτό που θέλει περισσότερο να δείξει ο Σενέκας είναι η αξία της ευγενικής διάθεσης, της ομόνοιας και της ανθρώπινης επαφής.
10. «Θα έχω κατά νου ότι ο κόσμος είναι η πατρίδα μου και ότι οι κυβερνήτες του είναι οι θεοί, οι οποίοι στέκονται επάνω και γύρω μου»
Έρευνες έχουν δείξει ότι η πίστη σε ένα ανώτερο βλέμμα που εποπτεύει αυξάνουν τις πιθανότητες για φιλανθρωπία και αλληλεγγύη. Εάν αυτός είναι ο μόνος τρόπος, ας γίνει έτσι.
