Γιατί ήταν σπουδαίο το πείραμα Nestor στο οποίο συμμετείχε ο Γιώργος Γραμματικάκης
Δεν είχε υπάρξει ξανά πρόγραμμα επικεντρωμένο στους «αόρατους ταξιδιώτες» του διαστήματος, και επομένως ήταν σίγουρο ότι θα έλυνε κομβικά μυστήρια του σύμπαντος, με την ελληνική επιστημονική κοινότητα να πρωτοπορεί. Αλλά τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν έτσι.
- 25 ΟΚΤ 2023
Θλίψη απλώθηκε στον επιστημονικό κόσμο με την είδηση του θανάτου του Γιώργου Γραμματικάκη. Σε ηλικία 84 ετών, ο διακεκριμένος πανεπιστημιακός στον κλάδο της αστροφυσικής, πρώην πρύτανης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και συγγραφέας διαδεδομένων βιβλίων εκλαΐκευσης για το θέμα του σύμπαντος και της κοσμολογίας, όπως η Κόμη της Βερενίκης, κατέληξε από αναπνευστικά προβλήματα.
Φεύγοντας, άφησε το αποτύπωμα ενός επιστήμονα που διέθετε το όραμα, την επιμονή, την ανιδιοτέλεια, την ενέργεια (τα τελευταία χρόνια ασχολιόταν με τη σύνδεση επιστήμης-μουσικής, συνδράμοντας σε εκδηλώσεις στο Μέγαρο Μουσικής) αλλά και την πλήρη αφοσίωση στο αγαθό της γνώσης – στοιχεία τα οποία είναι απαραίτητα για τον συγκεκριμένο κλάδο σε ένα κράτος όπως η Ελλάδα, όπου η χρηματοδότηση είναι πολλές φορές αποσπασματική ή ελλιπής.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, το περίφημο πείραμα Nestor στα ανοιχτά της Πύλου, στο οποίο συμμετείχε από την πρώτη μέρα ο Γιώργος Γραμματικάκης.
Thodoris Manolopoulos / SOOC
Ένα επιστημονικό πρόγραμμα που ξεκίνησε το 1998 με την ίδρυση του σχετικού ινστιτούτου, φέρνοντας τον ενθουσιασμό και την ανυπομονησία για κάτι το οποίο δεν είχε ξαναγίνει στην Ευρώπη και θα έδινε τη δυνατότητα «να δούμε πιο βαθιά και πιο μακριά μέσα στο σύμπαν», όπως είχε δηλώσει ο διευθυντής και κινητήριος δύναμη του προγράμματος, Λεωνίδας Ρεσβάνης. Ένα εντελώς πρωτοποριακό πείραμα, με τη συμμετοχή επιστημόνων από Αμερική, Ιαπωνία κ.α., και στόχο να «ανοίξουμε ένα παράθυρο σε μια γειτονιά του σύμπαντος, όπου ποτέ κανείς έως τώρα δεν είχε τη δυνατότητα να κοιτάξει».
Περίπου τρεις δεκαετίες αργότερα, το πείραμα έχει παγώσει. Ενώ είχαν τοποθετηθεί τα γιγαντιαία εργαλεία παρατήρησης στο επίμαχο σημείο και είχαν γίνει οι πρώτες αποστολές, το ελληνικό κράτος σταμάτησε τη χρηματοδότηση και το έργο έχει (εδώ και χρόνια) ενταχθεί σ’ ένα σχετικό με υποθαλάσσιες έρευνες ευρωπαϊκό πρόγραμμα –το KM3NeT–, με σοβαρό ενδεχόμενο να αλλάξει τοποθεσία.
Γιατί ήταν τόσο πρωτοποριακό το πείραμα στην Πύλο
Για αιώνες, στρέφαμε τα τηλεσκόπια προς τον ουρανό. Τα τοποθετούσαμε επάνω σε βουνά μακριά από τον οπτικό «θόρυβο» των πόλεων, ή ακόμη και πάνω σε δορυφόρους τους οποίους θέταμε σε τροχιά για να ανιχνεύουμε καθαρότερα τα φωτόνια από τους μακρινούς πλανήτες και γαλαξίες.
Στο πείραμα Nestor συνέβη λοιπόν το ακριβώς ανάποδο, γι’ αυτό και λέχθηκε ότι ανοίγει τον δρόμο για μια «νέας μορφής αστρονομία»: το τεράστιο και τεχνολογικά καινοτόμο τηλεσκόπιο που σχεδιάστηκε για το πείραμα (με 50 δωδεκαόροφους πύργους, συνολικού ύψους 330 μέτρων), επρόκειτο να τοποθετηθεί μέσα στη θάλασσα και θα ήταν στραμμένο προς τον πυθμένα.
Γιατί αυτό; Διότι επάνω του έφερε τεχνολογία για να εντοπίζει όχι φωτόνια (δηλαδή, το φως), αλλά τα λεγόμενα νετρίνα. Τα μικροσκοπικά αυτά σωματίδια αποκαλούνται και «φαντάσματα», αφού αποτελούν τα πιο δύσκολα ανιχνεύσιμα του σύμπαντος. «Τα νετρίνα έχουν απειροελάχιστη μάζα, είναι σχεδόν μη μετρήσιμα», είχε εξηγήσει ο πυρηνικός φυσικός Αθανάσιος Στάβερης-Πολυκαλάς σε ραδιοφωνική συνέντευξη, «αλλά συγκεντρωμένα διαθέτουν τόση μάζα όση τα παρατηρήσιμα αστέρια του σύμπαντος». Με δύο λόγια, το σύμπαν είναι γεμάτο από δαύτα.
«Μέσα στην παλάμη μας υπάρχουν ανά πάσα στιγμή περίπου 300-400 νετρίνα», και όχι μόνο δεν είναι ορατά στο μάτι, αλλά παράλληλα έχουν την ιδιότητα να διαπερνούν την ύλη με ταχύτητα περίπου ίση με εκείνη του φωτός. Συχνά αναφέρονται ως «αόρατοι ταξιδιώτες», με την επικρατέστερη υπόθεση να λέει ότι μέρος αυτών πηγάζει από το περίφημο σημείο μηδέν του σύμπαντος, το Big Bang, άρα και η μελέτη τους θα οδηγήσει σε κρίσιμες απαντήσεις.
Να επισημάνουμε ότι πρώτη φορά ανιχνεύτηκαν το 1987 (γνωρίζαμε από παλιότερα ότι υπήρχαν), αλλά μέχρι σήμερα δεν έχουν μελετηθεί.
Γιατί στήθηκε στο συγκεκριμένο σημείο
Το Φρέαρ των Οινουσσών, όπως αποκαλείται το σημείο στα νοτιοδυτικά της Πελοποννήσου, έξω απ’ τις ακτές της Μεθώνης, κρίθηκε το ιδανικό σημείο για το μεγαλεπήβολο πείραμα: πρόκειται για το βαθύτερο (αλλά και απόλυτα διαυγές) σημείο της Μεσογείου, ένα σημείο που μοιάζει με υποθαλάσσιο πηγάδι, μέσα στο οποίο εγκλωβίζονται τα νετρίνα, διαμορφώνοντας τις κατάλληλες συνθήκες για την παρατήρησή τους.
Το σημείο ανοιχτά της Πύλου συγκέντρωνε «συνθήκες που δεν βρίσκονται πουθενά αλλού», μιας και πέρα από τα προηγούμενα δεδομένα εξασφάλιζε εύκολη πρόσβαση στο σημείο από την ακτή.
Το πείραμα τέθηκε σε λειτουργία και πράγματι δούλευε: Ευαίσθητοι φωτοπολλαπλασιαστές επάνω στο υποβρύχιο τηλεσκόπιο ανίχνευαν το «μπλε φως» (ακτινοβολία Τσερένκοφ) που εκπέμπεται τη στιγμή κατά την οποία τα νετρίνο αλληλεπιδρούν με το νερό της θάλασσας, και τα δεδομένα μεταφέρονταν στο ινστιτούτο. Αλλά μια βλάβη που δεν αποκαταστάθηκε ποτέ, οδήγησε άδοξα στο πάγωμα του πειράματος.
Σε πρόσφατο ρεπορτάζ της Καθημερινής για το πρόγραμμα Nestor και το άδοξο φινάλε του, ο Γιώργος Γραμματικάκης είχε δηλώσει ότι το τέλος αυτό ήταν αναμενόμενο για την ελληνική πραγματικότητα.
«Στην Ελλάδα των κενών λόγων και της έκπτωσης των αξιών αντιτάσσεται μια άλλη Ελλάδα, αυτή που συνιστούν άνθρωποι που, παρά την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, εξακολουθούν να πράττουν το σωστό και το δύσκολο και να πορεύονται με ευθύνη και πάθος. Στην ουσία του, το πείραμα του Νέστορα αποτέλεσε μια έκφραση και ένα όραμα αυτής της Ελλάδος».
