Μήπως, τελικά, ο επικίνδυνος σεξισμός γεννιέται στα σχολεία;

Τι συμβαίνει όμως στις αίθουσες και τα προαύλια; «Στον χώρο της εκπαίδευσης μπορούν να εντοπιστούν πρακτικές με υπόβαθρο έμφυλων διακρίσεων: από τη χρήση της γλώσσας μέσα στην τάξη μέχρι στερεοτυπικούς έμφυλους ρόλους αντρών και γυναικών εκπαιδευτικών. Αυτά διαφέρουν από σχολείο σε σχολείο, μπορεί ο διευθυντής να δίνει τον τόνο στη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Θα έλεγα όμως ότι το ίδιο το σώμα των ελλήνων εκπαιδευτικών πρέπει πρώτα να κοιτάξει στον καθρέφτη» σημειώνει με νόημα ο Κωστής Παπαϊωάννου.

Στη συνέχεια, ο τόνος του γίνεται περισσότερο οξύς και δείχνει να μη μασά τα λόγια του: «Θυμίζω τις αδιανόητες σκοταδιστικές, ευθέως ρατσιστικές αντιδράσεις πολλών συναδέλφων στη θεματική εβδομάδα των έμφυλων ταυτοτήτων. Μην πάμε μακριά: εδώ, ανάμεσά μας, στην τάξη, στον διάδρομο, στη συνεδρίαση του συλλόγου διδασκόντων είναι ο “Έλληνας μάγκας και νταής”. Εδώ, η δασκάλα αναπαράγει τα χειρότερα έμφυλα στερεότυπα για το φύλο της. Εδώ, ο θεολόγος ή ο μαθηματικός μιλάει απαξιωτικά για όσους δεν είναι “αρκετά άντρες”. Ο φιλόλογος σχετικοποιεί την απαξία προς όσους καταγγέλλονται για σεξουαλική παρενόχληση και ρίχνει υποψίες στο θύμα».

Δυστυχώς, φαίνεται πως ο Βαγγέλης Γιακουμάκης ήταν ένα από τα πολλά καθημερινά θύματα ενός επικίνδυνου και πολύ διαδεδομένου φαινομένου. Τα όσα παρακολουθούμε να διαδραματίζονται καθώς το ελληνικό #metoo συνεχίζεται με αμείωτο ρυθμό μάλλον δεν θα έπρεπε να ξαφνιάζουν κανέναν.

Η γέννηση του σεξισμού

Εθιμοτυπικά τελευτουργικά όπου οι γυναίκες οφείλουν να υποτάσσονται στον άντρα. Σεξιστικά αστειάκια σε οικογενειακά τραπέζια. Παιδικά πάρτι όπου τα κοριτσάκια οφείλουν να φτιασιδώνονται έτσι ώστε να μαθαίνουν σιγά σιγά να τραβούν τα βλέμματα των υποψήφιων γαμπρών. Είναι άραγε τόσο υπερβολικές αυτές οι εικόνες ή μήπως δεν θέλουμε να δούμε κάτι πιο φανερό από τον εκτυφλωτικό ήλιο;

«Νομίζω ότι ο σεξισμός υπάρχει διάχυτος σε κάθε ηλικία» αναφέρει στη συζήτησή μας, η Μαριτίνα Παπαμήτρου, επιστημονική συνεργάτιδα της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΛΕΔΑ).

Ποια είναι όμως εκείνη η στιγμή που γεννιούνται οι έμφυλες διακρίσεις; «Το άτομο καλείται να μάθει και να φέρει εις πέρας τον προβλεπόμενο ρόλο του στην κοινωνία ήδη από τη γέννηση. Ο ρόλος αυτός αποδίδεται, μάλιστα, και πριν από αυτή με την απλή ερώτηση “είναι αγόρι ή κορίτσι;”. Ήδη από τη βρεφική ηλικία, τα παιδιά μεγαλώνουν με βάση το δίπολο αγόρι-κορίτσι, μαθαίνοντας ότι ανάλογα με το βιολογικό τους φύλο αντιστοιχούν διαφορετικά χρώματα, παιχνίδια και συνακόλουθα ρόλοι: Ροζ, κούκλες και επαγγέλματα φροντίδας για τα κορίτσια, μπλε, αυτοκίνητα και τεχνικά επαγγέλματα για τα αγόρια. Έτσι, η κατεύθυνση της κοινωνικοποίησής μας προδιαγράφεται, κατά κάποιον τρόπο, από τη στιγμή που γεννιόμαστε βάσει των παγιωμένων κοινωνικών αντιλήψεων περί φύλου».

Πώς θα χαρακτήριζε, λοιπόν, με βάση αυτές τις παραμέτρους την ελληνική αλλά και μάλλον κάθε κοινωνία του πλανήτη; «Σε μία σεξιστική κοινωνία, το παιδί γαλουχείται πιστεύοντας ότι οτιδήποτε ξεφεύγει από τις κοινωνικές νόρμες, αυτόματα κατηγοριοποιείται ως προβληματικό -και είτε πρέπει να περιθωριοποιηθεί είτε να επανέλθει στην “τάξη” σημειώνει η Μαριτίνα Παπαμήτρου, τονίζοντας όμως ότι όλο αυτό δεν σταματά εκεί.

«Αυτό ισχύει ακόμα περισσότερο κατά την ενηλικίωση, όπου ο σεξισμός συνεχίζει φυσικά να αναπαράγεται και να τραυματίζει: στις διαπροσωπικές σχέσεις, στον εργασιακό χώρο, στο δημόσιο λόγο. Όσο πιο βαθιά ριζωμένες είναι οι στερεοτυπικές αντιλήψεις κατά την παιδική ηλικία, τόσο πιο δύσκολη είναι η καταπολέμησή τους στην ενήλικη ζωή».

Το μάθημα της σεξουαλικής αγωγής

Είναι γνωστό πως για κάθε σοβαρό πρόβλημα η πρόληψη είναι πολύ καλύτερη από την καταπολέμηση. Δυστυχώς, ζούμε σε μία χώρα που η νόρμα θέλει να αφήνεις για αύριο αυτά που μπορείς να κάνεις σήμερα. Παρ’ όλα αυτά, είναι ξεκάθαρο ότι το ζήτημα του σεξισμού γεννιέται ήδη από πολύ μικρή ηλικία στο μυαλά των αυριανών πολιτών.

Μπορεί, λοιπόν, να υπάρξει εκπαίδευση στο θέμα της ουσιαστικής ισότητας των φύλων; «Δεν υπάρχει εκπαίδευση αναφορικά με τις έμφυλες διεκδικήσεις. Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, όμως, των παιδιών από νωρίς μπορεί να συμβάλλει στην αντιμετώπιση μίας σειράς κινδύνων σε βάρος των δικαιωμάτων των παιδιών, συμπεριλαμβανομένης και της καταπολέμησης έμφυλων στερεοτύπων. Χρειαζόμαστε ένα τέτοιο μάθημα υποχρεωτικά στα σχολεία» αναφέρει χαρακτηριστικά η Θεώνη Κουφονικολάκου, Βοηθός Συνήγορος για τα Δικαιώματα του Παιδιού.

Για ποιους λόγους, όμως, θεωρεί τόσο σημαντικό αυτό το μάθημα; «Καταρχάς, επειδή έχουμε ανάγκη την προστασία των παιδιών από σεξουαλική κακοποίηση. Όταν τα παιδιά μαθαίνουν από νωρίς τα όρια του σώματός τους γνωρίζουν και πότε αυτά παραβιάζονται καθώς και πώς να προστατευθούν σε περίπτωση παραβίασης. Εξάλλου, η έλλειψη γνώσης και η ντροπή είναι τα εργαλεία εκείνων που κακοποιούν ανηλίκους. Επίσης, πρέπει επιτέλους να αποδομήσουμε τις κυρίαρχες αναπαραστάσεις αναφορικά με την αρρενωπότητα και τη θηλυκότητα, δηλαδή πρέπει να σταματήσουμε να προσδοκούμε συγκεκριμένες συμπεριφορές από τα αγόρια και άλλες από τα κορίτσια, διότι έτσι πνίγουμε την ελεύθερη έκφραση των παιδιών και εμποδίζουμε την ομαλή ανάπτυξή τους».

Είναι, τελικά, τόσο κακό να υπάρχουν συγκεκριμένα πατροπαράδοτα στερεότυπα; «Στην Ελλάδα έχουμε εγκλωβιστεί στην παρωχημένη αντίληψη ότι υπάρχει μόνο μία εκδοχή των φύλων και αυτή η βεβαιότητα εκφράζεται ποικιλοτρόπως (μέσα από ρόλους στο σχολείο, παιχνίδια που απευθύνονται στο ένα ή στο άλλο φύλο). Αυτή, όμως, η βεβαιότητα για το τι είναι κανονικό και τι αποτελεί παρέκκλιση εκθέτει τα παιδιά σε σειρά κινδύνων μεταξύ των οποίων ο εκφοβισμός και η ενδοσχολική βία» συμπληρώνει η Θέωνη Κουφονικολάκου, για να ολοκληρώσει την τοποθέτησή της: «Πρέπει να προστατέψουμε τους εφήβους μας από την άγνοια. Οι έφηβοι στη χώρα μας μαθαίνουν για το σεξ από το διαδίκτυο και δε γνωρίζουν πως να προστατεύσουν την αναπαραγωγική τους υγεία. Ενδεικτικός εξάλλου είναι ο υψηλός αριθμός εκτρώσεων σε έφηβες, που αυτονόητα εκτίθενται σε μία ιδιαίτερα τραυματική εμπειρία».

Μήπως τα βλέπουμε όλα με περισσότερη απαισιοδοξία από ότι πρέπει; «Μέσα από τα χρόνια τα σχολικά εγχειρίδια έχουν βελτιωθεί αρκετά, δεν είναι αυτά που ήταν. Φυσικά στερεότυπα υπάρχουν. Θα έλεγα ότι η αναπαραγωγή των εθνικών μας μύθων συνεχίζεται, από βιβλία και κυρίως από δασκάλους και δασκάλες. Μαζί αναπαράγονται και έμφυλα μοτίβα. Η έννοια για παράδειγμα της εθνικής λεβεντιάς, της παλικαριάς, της ανδρείας που αντιδιαστέλλεται προς τους λιγότερο “ανδρείους” έχει πολλά να μας πει» εξηγεί ο Κωστής Παπαϊωάννου, αποδίδοντας τα του καίσαρος τω καίσαρι, όσον αφορά τις βελτιώσεις που έχουν προκύψει μέσα από τα χρόνια.

«Για μένα το σημαντικότερο είναι η απουσία σεξουαλικής αγωγής» έρχεται, όμως, σχεδόν αμέσως να συμπληρώσει ο εκπαιδευτικός και Διευθυντής του Σημείου για τη Μελέτη και την Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς. «Ακόμα και τώρα που αποκαλύπτεται το μέγεθος του προβλήματος, δε μιλάμε για σεξουαλική αγωγή. Ακόμα και τώρα, με ρητά αναγνωρισμένο πρόβλημα έμφυλης βίας, με γυναικοκτονίες, σεξουαλική παρενόχληση σε εκπαιδευτικούς, καλλιτεχνικούς και εργασιακούς χώρους, στο σχολείο δε λέμε στα παιδάκια τι μπορούν και τι δε μπορούν να κάνουν. Από τη δεκαετία του 90 ήταν έτοιμα τα σχολικά εγχειρίδια της σεξουαλικής αγωγής αλλά, βλέπετε, δε συμφωνούσε η Εκκλησία. Και μαζί της βέβαια το πιο συντηρητικό κομμάτι του πολιτικού μας προσωπικού».

Στην Ελλάδα, όλα δείχνουν ότι βρισκόμαστε σχετικά πίσω στο θέμα της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης. Τα στοιχεία που μας παρέθεσε ο Συνήγορος του Πολίτη ήταν μάλλον συντριπτικά: Στην Ολλανδία, τα μαθήματα σεξουαλικής αγωγής αρχίζουν από την ηλικία των τεσσάρων ετών· στο Βέλγιο η εκπαίδευση ξεκινά πριν την ηλικία των έξι ετών και συνεχίζεται μέχρι τα 16-17· στη Γερμανία, η σεξουαλική αγωγή έγινε υποχρεωτική στα σχολεία από το 1968· στις Δανία, Φινλανδία και Αυστρία από το 1970· στη Γαλλία από το 1998 και στη Σουηδία διδάσκεται από το 1942 και αναμεταδίδεται ραδιοφωνικά από το 1954.

Τι γίνεται στη χώρα μας; «Στην Ελλάδα ο ν.4692/20 εισήγαγε πιλοτικά εργαστήρια δεξιοτήτων με θεματικούς κύκλους που περιλαμβάνουν και τη σεξουαλική αγωγή. Η αρμόδια διεύθυνση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τη σεξουαλική αγωγή στην Ευρωπαϊκή Ένωση, όμως, επισημαίνει ότι η καλύτερη ποιότητα του πλαισίου της σεξουαλικής αγωγής συνδέεται με την υποχρεωτικότητα των μαθημάτων και με ένα επίσημο πρόγραμμα το οποίο περιλαμβάνεται στο γενικό εκπαιδευτικό curriculum» επισημαίνει η Θεώνη Κουφονικολάκου. Κάτι, δηλαδή, που δε συμβαίνει μέχρι στιγμής.

«Στόχος της Εκπαίδευσης είναι η ανάπτυξη του σεβασμού και η προετοιμασία των παιδιών για μια υπεύθυνη ζωή. Η ανάπτυξη γνωστικών δεξιοτήτων και χαρισμάτων είναι μέρος μόνο αυτής της διαδικασίας, αλλά θεσμικά φαίνεται να έχουμε “ρίξει” εκεί όλο μας το βάρος» αναφέρει η Βοηθός Συνήγορος, για να συνεχίσει: «Επομένως, θα έπρεπε να δοθεί πολύ μεγαλύτερη έμφαση στην ενεργό συμμετοχή των παιδιών, στο διάλογο με εντιμότητα και ειλικρίνεια με στόχο την οικοδόμηση της ταυτότητας των παιδιών σε στέρεες βάσεις και στην κατανόηση και συμπερίληψη της εκάστοτε διαφορετικότητας. Όσο πιο ασφαλή και αποδεκτά αισθάνονται τα παιδιά στην οικογένεια, στη σχολική κοινότητα και τις κοινωνικές σχέσεις τους τόσα πιο πολλά βήματα κάνουμε προς την κατάκτηση της κοινωνικής συνοχής και την καταπολέμηση της βίας».

Ποιο είναι ή έστω ποιο θα έπρεπε να είναι τελικά το εκπαιδευτικό ζητούμενο; «Η ανάπτυξη του Δημοκρατικού Σχολείου γενικά και των εργαλείων του (σχολική διαμεσολάβηση, προστασία των παιδιών από τη βία, ανοιχτή και συνεχής επικοινωνία) προάγει την πολύτιμη εμπιστοσύνη μεταξύ παιδιών, γονέων και εκπαιδευτικών. Σε συνδυασμό με την εκμάθηση δικαιωμάτων και υποχρεώσεων με βιωματικές μεθόδους θα αποτελούσε με βεβαιότητα ουσιαστικό πλήγμα στη διαιώνιση της αυθαιρεσίας και της στρεβλής αντίληψης της “κανονικότητας” που θέλει τη βία να μένει κρυφή για καιρό στις κοινωνίες μας, μέχρι να την αντικρίσουμε κατάματα».

Αντί επιλόγου: Πράξεις και όχι μόνο λόγια

Το ερώτημα που εγείρεται, μέσα στον καταιγισμό καταγγελιών, είναι φανερό. Τι μπορούμε να κάνουμε ως κοινωνία έτσι ώστε να σταματήσει -ή έστω να ελλατωθεί σε κάποιον βαθμό- ο φαύλος κύκλος του πατροπαράδοτου σεξισμού; Για να το γράψουμε αλλιώς και πιο σωστά: Κάποιοι ήδη έκαναν κάτι, όπως το Σημείο για τη Μελέτη και Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς που ετοιμάζει εκπαιδευτικό υλικό σχετικό με την έμφυλη βία και την κακοποίηση.

«Κοίτα, πολλοί από εμάς είμαστε εκπαιδευτικοί ή γονείς ή μιλάμε με τα παιδιά των φίλων μας. Δεν μπορούμε να σιγοτραγουδάμε αμήχανα Δεν ξέρω τι να παίξω στα παιδιά για την έμφυλη βία, τον εκφοβισμό, τη σεξουαλική παρενόχληση. Οι έμφυλες διακρίσεις, η τοξική αρρενωπότητα και ο σεξισμός είναι θέμα της εκπαίδευσης. Γιατί το σχολείο οφείλει να αναπνέει με την κοινωνία» είναι η απάντηση του Κωστή Παπαϊωάννου σχετικά με τις δράσεις που ανέλαβαν πρόσφτα ως οργάνωση.

«Οι συνεχείς καταγγελίες που έρχονται στη δημοσιότητα έχουν ανοίξει με σφοδρότητα το ζήτημα. Πολλοί μιλάνε για ένα ελληνικό me too. Η εκπαίδευση δεν μπορεί να αρκείται στην απλή παρατήρηση του φαινομένου. Ένα άλλο υπουργείο Παιδείας σε μια άλλη χώρα επειγόντως θα προγραμμάτιζε δράσεις, έστω διαδικτυακές. Θα μιλούσαμε για την ομοφοβία, τον σεξισμό και την τοξική αρρενωπότητα στις τάξεις. Αυτό είπαμε να κάνουμε, με τις μικρές μας δυνάμεις» εξηγεί πιο συγκεκριμένα στη συνέχεια.

Τι ετοιμάζει, λοιπόν, το Σημείο για τη Μελέτη και Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς; «Ένα μικρό, ενδεικτικό εκπαιδευτικό υλικό για διαφορετικές ηλικίες και τάξεις της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Ένα υλικό που κλιμακώνεται από τον σεξισμό στη γλώσσα και τα έμφυλα στερεότυπα ως τη λεκτική και σωματική βία. Από τη σεξουαλική παρενόχληση μέχρι την βία και τις γυναικοκτονίες» λέει ο Κωστής Παπαϊωάννου.

Λίγο μετά, κλείνει με μερικές φράσεις που ακούγονται ως ένα από τα καλύτερα μαθήματα, τα οποία θα μπορούσαμε να πάρουμε όλοι μας, παιδιά και γονείς, μαθητές και εκπαιδευτικοί: «Να μάθουμε στα παιδιά από μικρή ηλικία τι σημαίνει συναίνεση και άρνηση. Ότι μπορεί να υπάρχει άρση της συναίνεσης. Και ότι το “όχι” είναι “όχι”. Αυτό κυρίως!».

Ναι, αυτό, που ακούγεται τόσο απλό αλλά δε γίνεται κατανοήτο από κάποιους. Είναι πολλοί εκεί έξω, πολίτες υπεράνω πάσης υποψίας και άνθρωποι σε θέσεις εξουσίας, που αρνούνται πεισματικά να καταλάβουν. Γιατί άραγε;

Μήπως επειδή ο σεξισμός είναι τόσο βαθιά εντυπωμένος στο μυαλό μας; Μήπως επειδή  αντιμετωπίζεται από παιδική ήδη ηλικία σαν ένα είδος αναφαίρετου δικαιώματος που κανείς δεν πρέπει να μιλά για αυτό; Σε κάθε περίπτωση το κακό βρίσκεται πολύ βαθιά. Και θα χρειαστεί μεγάλη προσπάθεια για να ξεριζωθεί από τα σπλάχνα της κοινωνίας.