Πώς οι Αρχαίοι Έλληνες σταματούσαν τους ναρκισσιστές από το να πάρουν την εξουσία
Ένα άρθρο του The Conversation μας έδωσε αρκετή τροφή για σκέψη όσον αφορά τα όρια αλλά και τους κινδύνους του δημοκρατικού πολιτεύματος.
- 27 ΙΟΥΝ 2023
Έχουν περάσει σχεδόν 2500 χρόνια από τη χρυσή εποχή της αθηναϊκής δημοκρατίας, η συγκεκριμένη όμως περίοδος χρησιμοποιείται συχνά ως παράδειγμα πολιτεύματος -συνήθως προς μιμήση και πιο σπάνια προς αποφυγή- από αναγνωρισμένους θεωρητικούς επιστήμονες ανά τον πλανήτη. Επί της ουσίας, ήταν τότε που για πρώτη φορά ο Δυτικός Πολιτισμός συνάντησε την έννοια της Δημοκρατίας. Η αλήθεια όμως για τους Αρχαίους Έλληνες είναι λίγο πιο πολύπλοκη από όσο νομίζουμε (ή θέλουμε να πιστεύουμε).
Σύμφωνα με τον Steve Taylor, λέκτορα του Πανεπιστημίου Leeds Beckett, η Αρχαία Αθήνα είχε ένα πολίτευμα το οποίο ξεπερνούσε κατά πολύ σε αποτελεσματικότητα αλλά και ουσιαστική δημοκρατία τις σημερινές προεδρικές και πρωθυπουργικές δημοκρατίες του κόσμου.
Είναι φράσεις που βρίσκουμε στο πολύ ενδιαφέρον άρθρο το οποίο υπογράφει για το The Conversation ο λέκτορας του Leeds Beckett. Βέβαια, δεν ξεχνά να μνημονεύσει -και καλά κάνει- το γεγονός ότι την ίδια στιγμή μιλάμε για εποχές όπου η δουλεία ήταν βασικό γρανάζι της κοινωνικής μηχανής, οι γυναίκες δεν είχαν κανένα δικαίωμα συμμετοχής στα κοινά, ενώ οι πόλεμοι βρίσκονταν στην ημερησία διάταξη.
Φυσικά, είναι ιδιαίτερα εύκολο να ασκήσουμε κριτική σε ανθρώπους οι οποίοι έζησαν τόσες χιλιάδες χρόνια πριν από εμάς, δίχως να λάβουμε υπόψη πως οι ανθρώπινες κοινωνίες χτίζουν πάνω στα επιτεύγματα των προηγούμενων.
Έτσι, έχει μεγαλύτερο νόημα αντί για απόλυτες συγκρίσεις ανάμεσα στο τότε και στο τώρα να βρίσκουμε όσα αξίζει να κρατήσουμε από τις παλιότερες εποχές· τόσο από πλευράς θεσμών όσο και από πλευράς μαθημάτων τα οποία καλό είναι να μη συμβούν ξανά.
Μαθήματα άμεσης δημοκρατίας
© Patrick EvMearxas / Unsplash
Αφήνοντας, λοιπόν, στην άκρη τα κακώς κείμενα της αθηναϊκής δημοκρατίας (δουλειά, επεκτατισμός, βίαιες τιμωρίες ενάντια σε πρώην συμμάχους) ο Steve Taylor δοκιμάζει μία εκλαϊκευμένη προσέγγιση του αθηναϊκού δημοκρατικού πολιτεύματος, προσπαθώντας να ανακαλύψει πώς ακριβώς μπορεί να μας φανεί χρήσιμο σήμερα.
Εκείνο που τονίζει πρώτο-πρώτο είναι η αμεσότητά του. Στις μέρες μας εκλέγουμε τους πολιτικούς αντιπροσώπους μία φορά κάθε τέσσερα χρόνια, στο ενδιάμεσο εκλέγουμε τους τοπικούς άρχοντες μέσω των δημοτικών εκλογών, ενώ τρομερά σπάνια και μόνο σε εξαιρετικά κρίσιμες περιστάσεις καλούμαστε να πούμε την άποψή μας μέσω δημοψηφίσματος.
Στην Αρχαία Αθήνα, όμως, οι πολίτες καλούνταν πολύ συχνά μέσα στον χρόνο να αποφασίσουν για θέματα όπως το αν θα κηρύξουν ή όχι πόλεμο ή για να εκλέξουν τους στρατηγούς. Μιλάμε για ένα σώμα αρκετών χιλιάδων ανθρώπων (υπολογίζονται περίπου στους 6 χιλιάδες), από το οποία βέβαια απουσίαζαν οι γυναίκες, οι σκλάβοι ή οι μέτοικοι (κάτοικοι της Αττικής χωρίς αθηναϊκή υπηκοότητα), το οποίο ασχολιόταν με τα κοινά σε σχεδόν καθημερινή βάση.
Μάλιστα, σύμφωνα με τον Taylor, υπήρχε ακόμα ένας ακόμη πιο πρωτοποριακός θεσμός της αθηναϊκής δημοκρατίας: η επιλογή μέσω κλήρωσης. Τι ακριβώς σημαίνει αυτό; Το ότι η Βουλή των 500 αποτελούνταν από πολίτες οι οποίοι βρίσκονταν εκεί ύστερα από κλήρωση. Κάθε πολίτης μπορούσε να είναι βουλευτής μέχρι δύο φορές στη ζωή του, ενώ υπολογίζεται ότι όλοι οι Αθηναίοι περνούσαν κάποια στιγμή της ζωή τους από αυτήν τη θέση.
Η εκκλησία του Δήμου, λοιπόν, χρειαζόταν ένα προβούλευμα από τη Βουλή των 500 για να πάρει αποφάσεις. Μία συνθήκη η οποία έκανε όλους τους Αθηναίους συμμέτοχους -θέλοντας και μη- των αποφάσεων και των διαδικασιών. Όσο για τους διάφορους μη ικανούς οι οποίοι ήταν πιθανόν να βρεθούν σε θέσεις ευθύνης; Το γεγονός ότι δεν ενεργούσαν αυτοβούλως αλλά ύστερα από διαβουλεύσεις και ψηφίσματα εξασφάλιζε την ομαλή λειτουργία και την αποφυγή εξόφθαλμα λάθος αποφάσεων.
Ένα ακόμα πιο δραστικό μέτρο ήταν ο εξοστρακισμός. Η ψηφοφορία δηλαδή η οποία αναδείκνυε εκείνος που ήταν δυνητικά επικίνδυνοι ή τέλος πάντων καθόλου χρήσιμη για τη δημοκρατία. Οι πολίτες σημείωναν σε ένα όστρακο το όνομα εκείνου που θεωρούσαν επικίνδυνο για το δημοκρατικό πολίτευμα, και όποιος συγκέντρωνε τις περισσότερες ψήφους τιμωρούταν με εξορία.
Είναι πολύ διδακτική η εξής ιστορία: ένας αγροίκος που δε γνώριζε γραφή και ανάγνωση ζήτησε από τον Αριστείδη τον Δίκαιο, χωρίς να ξέρεις ποιος είναι, να χαράξει το όνομα του τελευταίου στο όστρακο. Όταν ο διάσημος πολιτικός ρώτησε τι κακό είχε κάνει ο Αριστείδης, ο αγροίκος του απάντησε ότι δε γνώριζε ακριβώς αλλά εκνευριζόταν επειδή άκουγε συνεχώς αυτό το όνομα.
Ναι, προφανώς ο εξοστρακισμός ήταν ένα μέτρο που θα μπορούσε να τιμωρήσει άδικα κάποιους φωτεινές περιπτώσεις ή ακόμα και να χρησιμοποιηθεί για πολτικά παιχνίδια. Την ίδια όμως στιγμή είχε δείξει ότι ίσως έκανε περισσότερο καλό παρά κακό σε ένα αμεσοδημοκρατικό πολίτευμα.
Η σημερινή εφαρμογή
© Joao Marcelo Martins / Unsplash
Πώς όμως όλα αυτά έχουν σχέση με το σήμερα; Ο Steven Taylor αναφέρει ότι πολλοί σύγχρονοι στοχαστές έχουν εντάξει στοιχεία του αρχαίου αθηναϊκού πολιτεύματος στις θεωρίες του, πιστεύοντας ότι μπορούν να φανούν τρομερά χρήσιμα στις δημοκρατίες του 21ου αιώνα.
Θα πρέπει, μάλιστα, να σημειωθεί ότι πράγματα που φαίνονταν αδύνατα μέχρι πριν μερικά χρόνια, τώρα λόγω της ραγδαίας τεχνολογικής ανάπτυξης είναι απολύτως εφικτά. Όπως, για παράδειγμα, η πραγματοποίηση μίας μεγάλης συνέλευσης ανθρώπων μέσω βιντεοκλήσης ή η διενέργεια δημοψηφίσματος σε πολύ λίγο χρόνο μέσω ηλεκτρονικών υπογραφών.
Γιατί όμως ο λέκτορας του Πανεπιστήμιου Leeds Beckett επιμένει τόσο πολύ στην αθηναϊκή δημοκρατία; Επειδή, σύμφωνα με τη γνώμη του, διαθέτει τα ιδανικά εργαλεία για να αποτρέψει -όσο το δυνατόν περισσότερο- επικίνδυνους εγωπαθείς να καταλάβουν (με νόμιμο κατά τα άλλο τρόπο) την εξουσία.
Μα, ειλικρινά, ποιος από τους ηγέτες του σήμερα παρουσιάζει τόσο τρανταχτά αρνητικά χαρακτηριστικά, στοιχεία τα οποία φλερτάρουν με τις ναρκισσιστικές διαταραχές; Ας αναφερθούμε μόνο σε δύο ονόματα: Donald Trump και Boris Johnspn.
Βασικό στοιχείο και των δύο, πέρα από τις εμφανείς εγωπαθείς τάσεις, ήταν η αδυναμία να παραδεχθούν τα λάθη τους. Μάλιστα, για τον τρόπο περισσότεροι από έναν ψυχίατροι και ψυχολόγοι είχαν εκφράσει την ανησυχία τους για το κατά πόσο είναι ή όχι ψυχολογικά σταθερός. Η ναρκισσιστική του διαταραχή ήταν παραπάνω από εμφανής.
Δεν είναι, λοιπόν, ότι η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία ήταν απρόσβλητη από το φαινόμενο των ναρκισσιστών που ανέρχονται στην εξουσία. Λόγω όμως των αμεσοδημοκρατικών διαδικασιών διέθετε περισσότερες δικλείδες ασφαλείας απέναντι στο φαινόμενο. Ήταν δηλαδή πιο εύκολο να ελεγχθούν τέτοιες -καταστροφικές- πολλές φορές τάσεις.
Για το κατά πόσο υπάρχει ανάγκη να ενταχθούν αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες στα σύγχρονα πολιτεύματα, καταλληλότεροι να απαντήσουν είναι οι ειδικοί επιστήμονες. Σε κάθε περίπτωση πάντως, αν κρίνουμε από την Ελλάδα, είναι φανερό ότι αξίζει να βρεθεί ένας τρόπος ώστε οι πολίτες να νιώσουν πιο ενεργοί και υπεύθυνοι απέναντι στο πολίτευμα (έτσι ώστε να μην έχουμε τόσο μεγάλη αποχή) αλλά και οι πολιτικοί να νιώθουν την ανάγκη να απολογηθούν για τα λάθη και τις αστοχίες τους (κάτι που δνε βλέπουμε ούτε σε τραγωδίες όπως αυτή των Τεμπών).
