Στα κρύα νερά για τον σταυρό των Θεοφανείων

Κατά την πρωτοχριστιανική περίοδο, δεν είχαν θεσμοθετηθεί τα Θεοφάνεια ως γιορτή. Τους πρώτους εκείνους αιώνες, η Εκκλησία δεν τηρούσε εορτασμό ούτε για τη γέννηση του Ιησού.

Πέραν του ότι δεν είχε συστηματοποιηθεί ακόμη ο τρόπος λατρείας, τα γενέθλια ήταν άγνωστη έννοια στους Εβραίους της εποχής εκείνης – με τις λεγόμενες «γενέθλιες ημέρες», οι τότε χριστιανοί εννοούσαν την ημέρα του θανάτου, την οποία και γιόρταζαν στην περίπτωση των μαρτύρων, υποδηλώνοντας με αυτό τον τρόπο πως από εκείνη τη μέρα εισήλθαν στην πραγματική ζωή.

Γι’ αυτό και πρώτη επίσημα καθιερωμένη γιορτή για τον χριστιανισμό ήταν το Πάσχα. Σε δεύτερο χρόνο, μάλιστα, μέχρι περίπου τα μέσα του 4ου αιώνα μ.Χ, με τον χριστιανισμό να έχει εξαπλωθεί σε πολλά περισσότερα σημεία, τα Χριστούγεννα και τα Θεοφάνεια ίσχυαν ως κοινή γιορτή, με το όνομα Επιφάνεια.

Δεν είναι παράλογο άμα σκεφτεί κάποιος τους παράλληλους συμβολισμούς της γέννησης και της βάπτισης. Το φως και η κάθαρση. Όπως φαίνεται και από το όνομα της κοινής αυτής γιορτής κατά τους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού, δήλωνε τη φανέρωση του θεού ανάμεσα στους ανθρώπους, με την ύπαρξη του Ιησού, ενός προσώπου που είναι ιστορικά αποδεδειγμένο πως υπήρξε και έδρασε στην εποχή του αυτοκράτορα Οκταβιανού Αυγούστου, όταν βασιλιάς των Ιουδαίων ήταν ο Ηρώδης.

Άλλωστε, ανέκαθεν η βάπτιση ήταν η προϋπόθεση για την είσοδο των πιστών στη χριστιανική κοινότητα. Μια άλλη γέννηση, με τη μεταφορική έννοια, μια σηματοδότηση για τη μετάβαση του ατόμου από το σκοτάδι προς το φως.

Γνωρίζουμε ότι τα Χριστούγεννα ορίστηκαν ως αυτόνομη γιορτή το 354 μ.Χ., με ημερομηνία τις 25 Δεκεμβρίου, μια ημέρα η οποία στη ρωμαϊκή παράδοση ήταν καθιερωμένη ως ημέρα γέννησης του περσικού θεού Μίθρα, του «αήττητου θεού Ήλιου» (στα βιβλικά κείμενα δεν αναφέρεται η ημερομηνία γέννησης του Ιησού), και έτσι τα Θεοφάνεια καθιερώθηκε έκτοτε να γιορτάζονται στις 6 Ιανουαρίου, προς τιμή συγκεκριμένα της φανέρωσης των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας κατά τη βάπτιση του Ιησού στον ποταμό Ιορδάνη, όπως μεταφέρουν οι ευαγγελικές περικοπές.

Η διαδικασία είναι γνωστή στη μεγάλη σήμερα χριστιανική γιορτή: πρώτα, πραγματοποιείται η τελετή του Μέγα Αγιασμού μέσα στους ναούς και ακολουθεί η κατάδυση του Τίμιου Σταυρού, όπως αναγράφει το πρωτόκολλο της θρησκείας, με τους απανταχού θαρραλέους πιστούς να βουτούν στα κρύα νερά για να πιάσουν πρώτοι τον σταυρό, δείγμα θείας φώτισης και ευλογίας. Βουτούν σε θαλάσσια νερά και σε λιμάνια, σε ποτάμια, λίμνες και ρυάκια, ακόμη και σε δεξαμενές νερού, όπως σε εκείνη του Αδριάνειου Υδραγωγείου στο Κολωνάκι.

Χαρακτηριστικό κέλευσμα του ιερέα, «εν Ἰορδάνῃ βαπτιζομένου σου Κύριε, ἡ τῆς Τριάδος ἐφανερώθη προσκύνησις». Κανονικά, προηγείται μια μέρα νηστείας.

Το έθιμο εγγράφεται στη μακραίωνη χριστιανική ιστορία της χώρας, έχοντας αναπτύξει διαχρονικά επιμέρους πρόσθετα χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, οι κουδουνοφόροι Αράπηδες που εμφανίζονται στη Δράμα, οι Φωταροί στο Παλαιόκαστρο, τα άρματα μεταμφιεσμένων (Μπουμπουσάρια) στην Κοζάνη και η κατασκευασμένη καμήλα –κάτι σαν δούρειος ίππος– στη Χαλκιδική, που κρατά από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας.