Πολυκατοικία Πεσμαζόγλου, η ιστορία του πρώτου μεγάλης κλίμακας κτιρίου της Αθήνας
Το αίτημα προς τον Ernst Ziller διέφερε απ’ όσα είχε αναλάβει μέχρι τότε: έπρεπε να κατασκευάσει μια πολυτελή πολυκατοικία για βραχύχρονη μίσθωση, από την οποία σήμερα επιβιώνει μονάχα ένα μικρό μέρος, δυστυχώς.
- 3 ΜΑΙ 2023
«Δυστυχώς, το θέαμα που παρουσίαζαν αυτά τα κτίρια έως το 1950, δεν μπορείς να το φανταστείς σήμερα», είχε παρατηρήσει σε ένα ντοκιμαντέρ ο κορυφαίος μελετητής της αθηναϊκής ιστορίας και ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ, Κώστας Μπίρης, αναφερόμενος στη λεωφόρο της Βασιλίσσης Σοφίας, που κατά τη φάση ανοικοδόμησης της νεαράς πρωτεύουσας, μέσα σε λίγες δεκαετίες, είχε μεταμορφωθεί σε «ευρωπαϊκή βιτρίνα», με μεγαλοπρεπή ιδιωτικά μέγαρα της υψηλής κοινωνίας (κυρίως εύπορων από τις ελληνικές παροικίες) στη σειρά.
Οι λόγοι ήταν προφανείς: η γειτνίαση με τα Ανάκτορα, την πλατεία Συντάγματος και τον Λόφο Λυκαβηττού έκαναν τον δρόμο που ένωνε Αμπελόκηπους με την καρδιά του κέντρου ιδανικό για τις νεόδμητες επαύλεις της μεγαλοαστικής τάξης, ελάχιστες μόνο από τις οποίες έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα, όπως εκείνη του εύπορου τραπεζίτη Στέφανου Ψύχα που πλέον στεγάζει την Ιταλική Πρεσβεία, το Μέγαρο Σταθάτου με τη φανταστική είσοδο όπου βρίσκεται τώρα το ένα μέρος του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και η έπαυλη του ευεργέτη Ανδρέα Συγγρού.
Άμα παρατηρήσεις, όλες οι επαύλεις χτίστηκαν στην αριστερή προς την άνοδο πλευρά, στους μονούς αριθμούς του βουλεβάρτου: ήταν μια έκταση που αρχικά προοριζόταν να στεγάσει διοικητικά κτίρια, αλλά λόγω οικονομικών δυσκολιών η απαλλοτρίωση δεν έγινε ποτέ και τα οικόπεδα τελικά καρατομήθηκαν, για να πωληθούν.
Εξαίρεση στον κανόνα, εάν ανατρέξουμε στην περικαλλή εικόνα της λεωφόρου στις αρχές του 20ου αιώνα, αποτελούσε η πολυκατοικία Πεσμαζόγλου που δέσποζε απέναντι: ένα τετραώροφο γωνιακό κτίριο στη συμβολή Βασιλίσσης Σοφίας και Ηρώδου Αττικού, απ’ το οποίο επιβιώνει μονάχα ένα μέρος, έχοντας χάσει ουσιαστικά την ταυτότητά του.
Συγκεκριμένα, εφαρμόζεται άριστα το σχόλιο του Μπίρη που παραθέσαμε στην αρχή: οι διαβάτες της οδού σήμερα αντικρίζουν ένα τετράγωνης κάτοψης κτίριο σε εκλεκτικιστικό ρυθμό, το οποίο παραπλανά μάλλον για τετριμμένο και κοινότυπο, ενώ την εποχή του 1900 που χτίστηκε καταλαμβάνοντας σχεδόν τριπλάσια έκταση απ’ τη σημερινή, με έναν ψηλό πυργίσκο στη γωνία ως σήμα κατατεθέν, αποτέλεσε αρχιτεκτονική πρωτοτυπία.
Η πρώτη πολυτελής πολυκατοικία στην Αθήνα
Το αίτημα του μεγαλοαστού οικονομολόγου, τραπεζίτη και πολιτικού Ιωάννη Πεσμαζόγλου προς τον Ερνέστο Τσίλλερ (που είχε αναλάβει την πλειοψηφία των αρχιτεκτονικών έργων στην οδό, εξού και η υφολογική τους σύμπνοια) για το επίμαχο οικόπεδο διέφερε: δεν ήθελε μια έπαυλη για ιδιοκατοίκηση, αλλά ένα –ή μάλλον, το πρώτο!– κτίριο μεγάλης κλίμακας στην πρωτεύουσα, με σκοπό τη βραχύχρονη ενοικίαση των διαμερισμάτων σε ξένους επισκέπτες. Ένας πρώιμος σταθμός για τη λογική του AirBnB, θα λέγαμε.
Έτσι, ορθώθηκε η πρώτη πολυτελής πολυκατοικία για ξενοδοχειακή χρήση, ανάλογες της οποίας ακολούθησαν αρκετές στις αρχές του 20ου αιώνα. Το στοιχείο εκείνο που έκανε την Πολυκατοικία Πεσμαζόγλου διάσημη στην εποχή της, όπως σημειώνεται στον αθηναϊκό οδηγό των Θανάση Γιοχάλα και Τόνια Καφετζάκη, «ήταν η κωνική απόληξη του δώματος», ένας γοτθικού τύπου πυργίσκος ακριβώς στη γωνία του κτιρίου, που έδινε την αίσθηση μεγαλύτερου ύψους όπως και μεγαλοπρέπειας. Τόσο αυτό το αρχιτεκτονικό στοιχείο, όσο και η πτέρυγα επί της Ηρώδου Αττικού, κατεδαφίστηκαν στα 60s.
Προφανώς, μέσα στα χρόνια, το κτίριο διχοτομήθηκε σε διαφορετικούς κληρονόμους και η απόφαση εκείνου που κατείχε το γωνιακό κομμάτι Βασ. Σοφίας 2 και Ηρώδου Αττικού ήταν ο δρόμος της αντιπαροχής. Η φυσική εξέλιξη ήταν να οικοδομηθεί εκεί μια όμορη πολυκατοικία σύγχρονου ύφους, αφήνοντας ξεκρέμαστο το υπόλοιπο του άλλοτε υπερωκεάνειου κτιρίου, σαν ακρωτηριασμένο. Μέχρι τότε, από το εμβληματικό κτίριο είχε περάσει και η Αμερικάνικη Πρεσβεία, πριν την εγκατάστασή της στη μόνιμη θέση της δίπλα στο Μέγαρο Μουσικής, ενώ μεταγενέστερα πέρασε από εδώ και το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο.
Το πολύτιμο στοιχείο που κρατά πίσω από τις κλειστές σήμερα πόρτες του είναι η πραγμάτωση μιας αρχιτεκτονικής κοντύτερα στη λειτουργικότητα απ’ τον Ernst Ziller, σε αντίθεση με τις καταρχήν μεγαλοπρεπείς επαύλεις που κατασκεύαζε. Ένας ακόμη λόγος που η πολυκατοικία Πεσμαζόγλου είχε συμπεριληφθεί σε έκδοση του Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής για τα 100 αντιπροσωπευτικά κτίρια της Αθήνας του 20ού αιώνα.
