Η ιστορία πίσω από το Καπνεργοστάσιο, το βιομηχανικό στολίδι της Λένορμαν

Δεν τίθεται θέμα κολακίας: το Καπνεργοστάσιο είναι μια απόλαυση. Αυτό δεν παραπέμπει αναγκαστικά στο ρητό με το μέγεθος, όσο στη χαρά που σου δίνει ένα ολόφωτο μέρος, τουλάχιστον όταν η ζέστη δεν είναι αφόρητη.

Το φως είναι ο κύριος αρχιτεκτονικός κανόνας, όταν πρόκειται για την κατασκευή βιομηχανικών χώρων (γλιτώνει ρεύμα) και το Καπνεργοστάσιο στη Λένορμαν αποτελεί υπόδειγμα αυτής της αρχιτεκτονικής: κατασκευάστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, σύμφωνα με ευρωπαϊκά πρότυπα, για να καλύψει τις ανάγκες στην οικονομία του καπνού που άκμαζε.

Και έτσι, το 1930 η πρωτεύουσα απέκτησε το ιδανικό εργοστάσιο για τον κλάδο: ένα τεράστιο οικοδομικό μπλοκ 19.000 τ.μ., στο οποίο έφταναν τα φύλλα καπνού ακατέργαστα και από τη μία πτέρυγα μέχρι την άλλη μετατρέπονταν σε έτοιμα, φορολογημένα πακέτα τσιγάρου για το εμπόριο. Από εκεί βγήκαν τα φημισμένα Santé, ενώ ο χώρος αρκούσε για να συστεγάσει 25 καπνοβιομηχανίες, όπως και ίσχυε για τα πρώτα χρόνια.

Περνώντας σήμερα τη σιδερένια πύλη στον αριθμό 218 της λεωφόρου, αισθάνεσαι τους εργάτες που δούλευαν σκληρά: στο ισόγειο, οι άντρες γέμιζαν τα κασόνια με φύλλα καπνού για να ανέβουν επάνω, όπου τα λεπτά χέρια των γυναικών έστριβαν τα τσιγάρα. Το πακέτα και σακούλια έφταναν στο αίθριο, πιθανότατα, για να ελεγχθούν από τη διοίκηση και να εκτελωνιστούν. Στο υπόγειο στεγάζονταν οι αποθήκες – το πιο σκληρό τμήμα της παραγωγής. Καμία πιθανότητα για λαθρεμπόριο: τα παράθυρα ήταν καλυμμένα με σιδερένια πλέγματα κι οι εργάτες, όταν σχόλαγαν, υποβάλλονταν σε σωματικό έλεγχο.

Εξάλλου, αυτός ήταν ο σκοπός που κατασκευάστηκε αυτό το κτίριο, όσο και ο προκάτοχός του στη συμβολή Αριστοτέλους και Στουρνάρη: τα δημόσια καπνεργοστάσια ήταν η δικλείδα ασφαλείας τους κράτους για να λαμβάνει το μερίδιό του από το πλέον εξαγώγιμο προϊόν της χώρας. Να παίρνει, δηλαδή, τον φόρο.

Αλλά, το νέο, εμβληματικό για την εποχή κτίριο είχε την ατυχία να συμπέσει χρονικά με την άνθιση των ιδιωτικών εργοστασίων καπνού στον Σταθμό Λαρίσης, όπως και την καπνική κρίση αργότερα, έτσι που τελικά το μεγάλο όνειρο έληξε μάλλον άδοξα.

Το ένδοξο κτίριο και η άδοξη εξέλιξη

Τριάντα χρόνια είχε κωλυσιεργήσει το πρότζεκτ της οικοδόμησης ενός νέου δημόσιου καπνεργοστασίου στην πρωτεύουσα, αφού από τις αρχές του 20ου αιώνα εκείνο που βρισκόταν στο κέντρο δεν επαρκούσε για τις αυξανόμενες ανάγκες της παραγωγής. Είχε υποστεί επεκτάσεις, προσθήκες, καταστροφές κι ανακατασκευές, έως ότου λήφθηκε τελικά η απόφαση να αγοραστεί από το κράτος έκταση 9.085 τ.μ. στην αδόμητη τότε περιοχή της Κολοκυνθούς, πάνω από το Ποτάμι.

Τα σχέδια του κτιρίου εκπόνησαν οι γνωστοί –την εποχή εκείνη– πολιτικοί μηχανικοί Παύλος Αθανασάκης και Αντώνης Λιγδόπουλος, οραματιζόμενοι έναν κατασκευαστικό άθλο: 7.000 κυβικά μέτρα χαλίκι και 2.000 τόνοι τσιμέντου χρειάστηκαν για το οικοδόμημα με τα μεγάλα ανοίγματα.

Ουσιαστικά, αυτό που βλέπει ο επισκέπτης από την λεωφόρο Λένορμαν δεν ήταν ένα ενιαίο σώμα εξ αρχής, αλλά τέσσερις ξεχωριστές πτέρυγες που ενώθηκαν, αφήνοντας χώρο στη μέση για το μεγάλο αίθριο των 1.100 τετραγωνικών μέτρων.

Δεν υπάρχει άλλο τόσο εντυπωσιακό στην πρωτεύουσα. Ο σημερινός επισκέπτης θα αντιληφθεί στον εκθεσιακό χώρο μεν το μεγαλείο της κατασκευής αλλά όχι τα μυστικά του: η υαλοσκεπή με τον σκελετό που καλύπτουν το αίθριο εδρεύουν σε εφέδρανα για να απορροφούν τους κραδασμούς. Μετακινείται, με άλλα λόγια, η οροφή στους σεισμούς ή τις χιονοπτώσεις.

Άποψη από την έκθεση Portals, που εγκαινίασε πέρσι τον αναμορφωμένο χώρο στη Λένορμαν

Αλλά παρά το άρτιο της κατασκευής, το εργοστάσιο μείωσε σχετικά σύντομα την παράγωγή του: μόνο 8χρόνια δούλεψε εξ ολοκλήρου για τον καπνό, ενώ από το 1938 και για τα επόμενα σχεδόν 30 χρόνια, το ένα τέταρτο του κτιρίου παραχωρήθηκε στη Στρατιωτική Υπηρεσία Αθηνών. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, κάποιοι ισχυρίζονται ότι μετατράπηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης κι άλλοι σε κρατητήρια. Κατόπιν, υπήρξε εκεί ένα κέντρο περίθαλψης προσφύγων και σταδιακά το κτίριο άρχισε να περνά στο δημόσιο.

Η τελευταία καπνοβιομηχανία αποχώρησε το 1990. Μέχρι τότε, το Πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο στη Λένορμαν είχε χαρακτηριστεί από το Υπουργείο ιστορικό διατηρητέο μνημείο μαζί με τον μηχανολογικό του εξοπλισμό, ενώ από τους πολέμους μετρούσε σημαντικές πληγές.

Ξανά στη ζωή το βιομηχανικό μνημείο

Άποψη της έκθεσης Dream On στο αναμορφωμένο Πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο

Προτού αναλάβει ο οργανισμός ΝΕΟΝ και φτάσουμε στο σήμερα, είχαν ολοκληρωθεί δύο σημαντικές παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας: το 2008, όλες οι όψεις αποκαταστάθηκαν και το κτίριο απέκτησε τη σημερινή του εικόνα εξωτερικά, εκπέμποντας τη βιομηχανική του γοητεία, αν και το πορφυρό στην πρόσοψη προέκυψε πιθανότατα από λάθος εκτίμηση του μελετητή (λέγεται ότι έξυσε την επιφάνεια και ανακάλυψε αυτό το χρώμα, αλλά έπεσε μάλλον σε μπογιά από σπρέι)· και το 2016 έγινε το σπουδαίο έργο ανακατασκευής της υαλοσκεπής – αφαιρέθηκε, επιδιορθώθηκε και επανατοποθετήθηκε.

Αλλά εκείνο που συνέβη και αναμφίβολα έσωσε το Πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο από τη φθορά και τη λήθη ήταν το χέρι του οργανισμού σύγχρονης τέχνης: ο ΝΕΟΝ ανέλαβε τη χρηματοδότηση της αποκατάστασης και της ανακαίνισης σε 6.500 τ.μ. του κτιρίου, που παρέμεναν κλειδωμένα για το ευρύ κοινό – τη βόρεια και τη δυτική πτέρυγα στο ισόγειο, το αίθριο και το πρώην τελωνείο.

Μέχρι τότε, οι επισκέπτες είχαν πρόσβαση μόνο στα δεξιά, όπου και στεγάζονται τα αρχεία της Βουλής των Ελλήνων, στης οποίας τα χέρια έχει περιέλθει το κτίριο από το 2000.

«Από την αρχή της κατασκευής του, το κτίριο στη Λένορμαν, πέρα από τη χρηστική πρόθεση που είχε για τον έλεγχο των προϊόντων καπνού, ήταν επίσης ένα δημόσιο κτίριο, γι’ αυτό έχει και έναν χαρακτήρα διαφορετικό», όπως ανέφερε σε ένα ντοκιμαντέρ για την ιστορία του Καπνεργοστασίου η Μαργαρίτα Γραφάκου, καθηγήτρια αρχιτεκτονικής ΕΜΠ. Αυτό νιώθεις και σήμερα: είναι ένα κτίριο, κάτω από την υαλοσκεπή του οποίου, χωράμε όλοι μας.