Η έκθεση στο παλιό εργοστάσιο της ΔΕΗ είναι μια αποκάλυψη

Πριν από έναν αιώνα περίπου, κυρίως για λόγους στρατηγικούς, επειδή εξασφάλιζε εύκολη πρόσβαση στη θάλασσα για τη μεταφορά λιγνίτη και την προμήθεια νερού, όπως και άμεση γειτνίαση με βιομηχανικές μονάδες, αποφασίστηκε σ’ αυτό ακριβώς το σημείο στα Νότια όπου διασταυρώνονται οι άξονες των λεωφόρων Κηφισού και Πειραιώς, να κατασκευαστεί το πρώτο ατμοηλεκτρικό εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην πόλη της Αθήνας. Από εδώ τροφοδοτούνταν οι βιομηχανίες της Πειραϊκής και το ρεύμα κατέστη κοινό αγαθό στα νοικοκυριά.

Παραγωγικά, το εργοστάσιο εγκαταλείφθηκε το 1972. Έκτοτε, ούτε ο καθοριστικός του ρόλος για την εξέλιξη της πρωτεύουσας, ούτε η αξία του ως μνημείου βιομηχανικής κληρονομιάς, έχουν φανεί ικανά για να το περισώσουν από τη φθορά του χρόνου. Ενώ υπάρχουν εκπονημένες μελέτες και η υπόθεση της αποκατάστασης αναθερμαίνεται κατά καιρούς (όπως και τώρα που μιλάμε), το διατηρητέο κτιριακό μπλοκ στην οδό Σολωμού 1 στο Νέο Φάληρο συνεχίζει να παραπαίει. Ο κίνδυνος αφορά συγκεκριμένα την πρώτη, ιστορική πτέρυγα, με το σήμα της ΔΕΗ στην πρόσοψη.

Ένα επιτακτικό «Now» είναι κολλημένο επάνω της σήμερα, σε κίτρινο χρώμα – είναι το έργο της Όλγας Μηλιαρέση-Φωκά, με το οποίο υποδέχεται τον επισκέπτη η έκθεση This Current Between Us στον χώρο των ιστορικών εγκαταστάσεων, για μια από κάθε άποψη χορταστική διαδρομή. Μια διαδρομή που οδηγεί μέσα και έξω από τις πτέρυγες του κέντρου ηλεκτροπαραγωγής, δίπλα σε θηριώθη μηχανήματα, πάγκους εργασίας, εξαρτήματα, αλυσίδες, άπειρα ντοσιέ και άλλα ίχνη από τις διάφορες περιόδους λειτουργίας του χώρου.

Στην τελευταία φάση και συγκεκριμένα μέχρι πρόσφατα, εδώ ήταν εγκατεστημένο το κέντρο εκπαίδευσης της ΔΕΗ, απ’ όπου υποχρεούνταν να περάσουν σχεδόν όλοι οι νέοι εργαζόμενοι για να μάθουν τα πόστα τους. Τα σημάδια τους είναι ακόμη ζωντανά. Πίσω από μια πόρτα που έχει μείνει ξεκλείδωτη σήμερα για τις ανάγκες της έκθεσης, εμφανίζεται το γραφείο προσωπικού με το ημερολόγιο γυρισμένο στο έτος 2004. Οι τοίχοι μέσα έχουν ξεφλουδίσει από την υγρασία και τα χαρτιά ανακοινώσεων για τις βάρδιες μένουν ακόμη κολλημένα με σελοτέιπ.

Όλα αυτά τα ξεχασμένα νήματα από το παρελθόν δράττονται εννοιολογικά και φορμαλιστικά από τους καλλιτέχνες, γίνονται έναυσμα για καινούργια –κατά βάση– έργα και μάλιστα με τρόπο που αποφεύγεται τελικά η προφανής παγίδα της νοσταλγίας, είτε της αισθητικοποίησης του βιομηχανικού χώρου.

«Δεν μας ενδιέφερε μόνο το κέλυφος, η επιφάνεια, αλλά να σκαλίσουμε τις ξεχωριστές λειτουργίες του κάθε σημείου και να ανταποκριθούμε σε αυτές», εξηγούν οι επιμελητές της έκθεσης This Current Between Us, Πάνος Γιαννικόπουλος και Γεωργία Λιάπη, που ανέλαβαν το πρότζεκτ κατόπιν ανάθεσης στα μέσα της προηγούμενης χρονιάς.

Το όλο εγχείρημα ξεκίνησε ουσιαστικά ακόμη νωρίτερα, με πρωτοβουλία της σκηνοθέτριας Ελένης Καλαρά και συγκεκριμένα στο πλαίσιο του εργαστηρίου «Το Άλλο Σώμα», το οποίο οργάνωσε η ίδια σε συνεργασία με την ΑΣΚΤ την περίοδο 2020-2022 (με συνεργάτη καθηγητή τον Κώστα Χριστόπουλο). Από εκεί γεννήθηκε και κατατέθηκε μια πρόταση, της οποία το πρώτο μέρος είναι το This Current Between Us –μια έκθεση που πραγματοποιήθηκε από την ομάδα Blow-Up με την στήριξη και χορηγία της ΔΕΗ αλλά και την υποστήριξη του ΥΠΠΟΑ–, ενώ σε επόμενη φάση, το φθινόπωρο, αναμένεται παράσταση στον ΑΗΣ Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι.

«Συνολικά είχαμε μια πιο συναισθηματική διαχείριση στη διάρθρωση της έκθεσης», συνεχίζουν οι επιμελητές, «επιδιώξαμε τη δημιουργία ρυθμού και τη σταδιακή εμβύθιση στην ατμόσφαιρα του εργοστασίου».

Το αποτέλεσμα για τον επισκέπτη σήμερα είναι ότι καθώς περπατάει στις εγκαταστάσεις του ακινήτου της ΔΕΗ, απ’ τη μία αίθουσα στην επόμενη, έρχεται βαθμιαία αντιμέτωπος με έννοιες όπως ο ανθρώπινος μόχθος, οι σχέσεις εξουσίας, τα τρέχοντα ενεργειακά αδιέξοδα, οι διεκδικήσεις και η εργατική αλληλεγγύη, η απώλεια, ο κατακερματισμός και η ευαλωτότητα μπροστά στο βουητό μιας μηχανής.

Έτσι, το εργοστάσιο αποκολλάται από την κυριολεκτικό βάση των πραγμάτων, μεταμορφώνεται σε άχρονο σύμβολο, σε όχημα μεταφορών που δεν αφορά το παρελθόν, αλλά το «εδώ και τώρα» μεταξύ των παρευρισκομένων, μέχρι που η διαδρομή –έπειτα από ένα γεμάτο δίωρο– κορυφώνεται με αποκαλυπτικό τρόπο στην πίσω όψη της ιστορικής πτέρυγας του εργοστασίου (για πρώτη φορά εκτίθεται έργο εντός αυτής): μέσα στο εγκαταλελειμμένο κουφάρι, υπάρχει σε μόνιμη κίνηση ένα γιγαντιαίο εκκρεμές από τον συνθέτη Δημήτρη Καμαρωτό – είναι μια ηλεκτρική κιθάρα κρεμασμένη απ’ τη σκεπή, που στο πέρασμά της «χτυπά» σαν πένθιμη καμπάνα, απλώνοντας μια ανατριχίλα.

Το κλίμα βαραίνει μετά τα πρόσφατα γεγονότα, άμα σκεφτείς ότι ο σταθμός αυτός κάποτε τροφοδοτούσε το σιδηροδρομικό δίκτυο της χώρας.

Ένα υπόδειγμα επιμελητικής πρακτικής

«Το εργοστάσιο ξανά ως κέντρο παραγωγής υλικών και ενέργειας», θα μπορούσε να ήταν ένας υπότιτλος για το This Current Between Us και συγκεκριμένα για τον τρόπο με τον οποίον αναπτύχθηκε από τους δύο φρέσκους επιμελητές. Με τον τρόπο τους, αντιμετώπισαν το άδειο κουφάρι σαν ζωντανό οργανισμό, οπότε το πρώτο τους μέλημα ήταν να αφουγκραστούν τις ιστορίες που έχει να αφηγηθεί ένας τέτοιος χώρος: μόλις ανέλαβαν την έκθεση, οργάνωσαν μια σειρά από επισκέψεις σε ατμοηλεκτρικούς σταθμούς, όχι μόνο στον ΑΗΣ Φαλήρου, αλλά και στον ιστορικό Σταθμό του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι, όπως και στον Σταθμό Λαυρίου που παραμένει μέχρι σήμερα σε λειτουργία.

Επίσης, στη διάθεσή τους είχαν ένα απίστευτο αρχειακό υλικό από τον οργανισμό της ΔΕΗ (μέρος του οποίου ενσωματώνεται έξυπνα στην έκθεση), «τεκμήρια που καταγράφουν τη σύγχρονη ελληνική, βαλκανική και ευρωπαϊκή ιστορία μέσα από το πρίσμα του ρεύματος», όπως σημειώνουν οι ίδιοι.

Έτσι, έμαθαν και λεπτομέρειες για το παρελθόν του σταθμού που είχαν στη διάθεσή τους: ότι είχε πρωταγωνιστήσει στις πρώτες απεργιακές κινητοποιήσεις στον κλάδο, το έτος 1916, ότι μια πλημμύρα τη δεκαετία του ’60 είχε κοστίσει τη ζωή ενός εργαζομένου, ότι κάποτε οι περίοικοι χρησιμοποιούσαν το καυτό νερό του εργοστασίου για τις μπουγάδες τους.

Όλα αυτά τα στοιχεία, ψηφίδες μιας ιστορίας που κινδυνεύει να χαθεί στη λήθη, σε συνδυασμό με μια σειρά από θεωρητικά κείμενα των Hito Steyerl, Felix Guattari, Brian Larkin, Penny Harvey κά, απετέλεσαν την αφετηρία της έκθεσης και κατόπιν, μέσα από οργανωμένες συναντήσεις επιμελητών-καλλιτεχνών καλλιεργήθηκαν από κοινού οι τελικοί άξονες. Με αυτό τον τρόπο, γεννήθηκε το μεγαλύτερο κομμάτι της έκθεσης: ανάμεσα στα 42 έργα, οι 30 παραγωγές είναι καινούργιες, in situ φτιαγμένες στο εργοστάσιο (μερικές με scrap υλικό της ΔΕΗ), οδηγώντας σε ένα αξιομνημόνευτα οργανικό αποτέλεσμα.

«Μας απασχόλησε η σχέση έργων και αντικειμένων που προϋπήρχαν εντός του σταθμού, πολλά από τα οποία έχουν γλυπτική αξία. Αποφασίσαμε να μην “ανταγωνιστούμε” το κτήριο αλλά να δώσουμε χώρο στον διάλογο, με τις όποιες εντάσεις βέβαια μπορεί να προκύψουν από αυτόν». Για παράδειγμα, ανά σημεία έργα και αντικείμενα φωτίζονται με τον ίδιο τρόπο, «για να κατευθύνουν αντίστοιχα το βλέμμα», ενώ κομμάτια του θηριώδους ιστορικού κτιρίου αποκαλύπτονται άξαφνα στον επισκέπτη μέσω του φωτισμού (Χάρης Δάλλας).

Από την άλλη, το κτίριο Τ με τους μουσειακούς στρεφόμενους μετασχηματιστές –κάτι θηριώδη μηχανήματα που μετέτρεπαν το εναλλασσόμενο ρεύμα σε συνεχές για τις ανάγκες κίνησης του σιδηροδρόμου– παρέμεινε στη φιλοσοφία του καθαρού, λευκού κύβου, ως «ένα σημείο όπου έχει σημασία η παύση, η ανασυγκρότηση του βλέμματος με επιλογές έργων που δείχνουν τη σημασία της ελάχιστης χειρονομίας, της ελάχιστης δομής και τη λειτουργία του ήχου».

Τα έργα που ξεχωρίζουν

Στην εικαστική εγκατάσταση με τίτλο 56/10/1961 της Όλγας Σουβερμέζογλου, μεταφέρεται αυτούσια αφήγηση διευθυντή της Ελληνικής Ηλεκτρικής Εταιρείας από το αρχείο της ΔΕΗ, σχετικά με την πλημμύρα του 1961 στον Κηφισό που κόστισε τη ζωή σε έναν εργάτη του ΑΗΣ Φαλήρου. Τη στιγμή που τα λόγια του φτάνουν στο σημείο της καταστροφής, η ταραχή βρίσκει το οπτικό της ανάλογο στο τραπέζι, απάνω στο οποίο είναι αποτυπωμένος ο χάρτης της περιοχής.

Ένα μνημείο αφιερωμένο στον ανθρώπινο μόχθο και τους ανώνυμους εργάτες παρουσιάζει η τελοιόφητη της ΑΣΚΤ Δέσποινα Βαξεβανίδη, έχοντας στήσει μια γλυπτική εγκατάσταση (High Voltage) με φόρμες εργασίας από το προσωπικό της ΔΕΗ. Τα υφάσματα προέρχονται από τις αποθήκες του εργοστασίου στο Κερατσίνι.

Μέσα στα έγκατα του ιστορικού εργοστασίου, που έχουν μείνει υποφωτισμένα για της ανάγκες της έκθεσης, μια ευθυτενής απρόσωπη σιλουέτα με μεγάλη κοιλιά άξαφνα τραβάει το βλέμμα σου σε έναν από τους διαδρόμους: είναι το γλυπτό Ομφαλός του Louis-Philippe Skoufaras, μια κυοφορούσα μορφή, που παραπέμπει σε μυθολογικές και λακανικές αναφορές, σχετικά με το πέπλο του μυστηρίου που μόλις αποκαλύπτεται τίποτα δεν κρύβει.

Έμπνευση για το αεικίνητο εκκρεμές του Δημήτρη Καμαρωτού στην ιστορική πτέρυγα του εργοστασίου (Η καρδιά του χτυπούσε στον χρόνο) αποτέλεσε το γιγαντιαίο θυμιατήρι του Καθεδρικού Ναού του Σαντιάγο ντε Κομποστέλα. Αντί για καπνό, για να μεταφέρει τη δραματική ατμόσφαιρα της ιερατικότητας, ο συνθέτης χρησιμοποιεί τον ήχο, συγκεκριμένα τις ηλεκτρονικές χορδές της κιθάρας που ταλαντεύεται κρεμασμένη απ’ τη στέγη.

Μέσα σε ένα από τα παρατημένα κοντέινερ του εργοστασίου, προβάλλεται το βίντεο Dissipative_Structure της Κατερίνας Μεσσήνη: πρόκειται για ένα οπτικό υβρίδιο που συνδυάζει βίντεο από τους πρώην βιομηχανικούς χώρους του ΑΗΣ Φαλήρου, διαδικτυακά ευρήματα και εικόνες που έχουν παραχθεί με χρήση αλγορίθμου μηχανικής μάθηση. Το αποτέλεσμα παραπέμπει στο τεχνοκρατικό σύστημα των κυκλωμάτων που επεκτείνεται διαρκώς.

Για το φινάλε, εκτός των τειχών του εργοστασίου, στη διπλανή πεζογέφυρα του Κηφισού, το έργο της Αναστασίας Δούκα (Turnover) προσκαλεί για στάση πάνω από τον ποταμό, μεταξύ της μίας όχθης και της άλλης: στο ταβάνι είναι φωτισμένες φράσεις, σε μια προσπάθεια ποιητικής νοηματοδότησης του σημείου.

Info

This Current Between Us

Συμμετέχοντες καλλιτέχνες:
Νίκος Αλεξίου, Κωνσταντίνος Γιώτης, Αναστασία Δούκα, Παναγιώτης Ευαγγελίδης, Ελένη Καλαρά& Βάλια Παπαχρήστου & Ευαγγελή Φίλη, Δημήτρης Καμαρτωτός, Μιχαήλ Καρίκης, Αθηνά Κουμπαρούλη, Άννα Λάσκαρη, Βιργινία Μαστρογιαννάκη, Όλγα Μηλιαρέση-Φωκά, Μαρίνα Μήλιου-Θεοχαράκη & Marianne Tuckman, Ελένη Μπαγάκη, Πέτρος Μώρης, Ζάφος Ξαγοράρης, Μαρίνα Ξενοφώντος, Πάολα Παλαβίδη, Νατάσσα Παπαδοπούλου, Δημήτρης Παπαϊωάννου, Κώστας Σαχπάζης, Μαρία Σιδέρη, Θεόδωρος Τζαννετάκης, Αλέξανδρος Τζάννης, Ίρις Τουλιάτου, Ελένη Χριστοδούλου, Κώστας Χριστόπουλος, Micol Assaël, Hypercomf, Ali Kazma, Miriam Simun & Daria Kaufman, Bill Morrison, Louis-Philippe Scoufaras, Jeph Vanger
Από το εργαστήριο της ΑΚΣΤ: Αλεξάνδρα Αψωκάρδου, Δέσποινα Βαξεβανίδη, Άννα Μαστρομιχάλη, Κατερίνα Μεσσήνη, Όλγα Σουβερμέζογλου

Επιμέλεια έκθεσης: Πάνος Γιαννικόπουλος, Γεωργία Λιάπη
Σύλληψη ιδέας, έρευνα, οργάνωση: Ελένη Καλαρά

Ιστορικές Εγκαταστάσεις Ατμοηλεκτρικού Σταθμού, Νέου Φαλήρου: Σολωμού 1 & Δημητρίου Φαληρέως

Μέρες & Ώρες: Έως 9/4, Πέμ.-Κυρ.: 17:00-21:00

Είσοδος ελεύθερη

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Ένα υπόδειγμα επιμελητικής πρακτικής

Τα έργα που ξεχωρίζουν

Τα Ανθρωπάκια του Γιάννη Γαΐτη έχουν ακόμα πολλά να μας πουν