Ζωή Τσόκανου: «Ο “Πρωτομάστορας” είναι ένα τιτάνιο έργο, μεγάλο και πολύ απαιτητικό μουσικά»
Η καταξιωμένη μαέστρος μας μίλησε για το έργο του Μανώλη Καλομοίρη, τη σχέση της GenZ με την όπερα, αλλά και το κατά πόσο είναι εύκολο είναι για μια γυναίκα να γίνει μαέστρος
- 23 ΙΑΝ 2023
Με πολλές επιτυχημένες διεθνείς συνεργασίες στο ενεργητικό της, τόσο στην όπερα όσο και στη συμφωνική μουσική, η Ζωή Τσόκανου είναι η πρώτη γυναίκα που αναλαμβάνει τα ηνία ενός μεγάλου μουσικού οργανισμού στην Ελλάδα. Από το 2017 μέχρι τα τέλη του 2022 ήταν η καλλιτεχνική διευθύντρια της Κρατικής Ορχήστρας Θεσσαλονίκης.
Την τρέχουσα σαιζόν εμφανίζεται στη Βασιλική Όπερα του Λονδίνου, την Εθνική όπερα της Νορβηγίας, τη συμφωνική ορχήστρα της Βαρκελώνης το Grand Theatre της Γενεύης κ.α. ενώ πραγματοποιεί το ντεμπούτο της στο Μεξικό. Ανάμεσα στις πιο ενδιαφέρουσες φετινές της δουλειές όμως, είναι η διεύθυνση στη μουσική τραγωδία του Μανώλη Καλομοίρη, «Ο Πρωτομάστορας» που βασίζεται στην ομότιτλη τραγωδία του Νίκου Καζαντζάκη και ανεβαίνει στο Δημοτικό Μουσικό Θέατρο «Μαρία Κάλλας».
«Ο Πρωτομάστορας» αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικότερα δείγματα γραφής του Μανώλη Καλομοίρη. Εμποτισμένο με ισχυρούς συμβολισμούς σε πολιτικό, πολιτισμικό και ιδεολογικό επίπεδο, το έργο αυτό πρωτοπαρουσιάστηκε το 1916 και αντανακλά την ταραγμένη ιστορική περίοδο κατά την οποία γράφτηκε. Ταυτόχρονα, συμπυκνώνει το όραμα του Καλομοίρη για τη δημιουργία Ελληνικής Εθνικής Σχολής Μουσικής.
Η καταξιωμένη μαέστρος μας μίλησε για το έργο του Μανώλη Καλομοίρη, τη σχέση της GenZ με την όπερα, αλλά και το κατά πόσο είναι εύκολο είναι για μια γυναίκα να γίνει μαέστρος.
Πώς επιλέχθηκε ο Πρωτομάστορας του Μανώλη Καλομοίρη που ανεβαίνει στο Θέατρο Ολύμπια;
Επικοινώνησε μαζί μου ο καλλιτεχνικός διευθυντής, Olivier Descotes και μου είπε για την ιδέα του Πρωτομάστορα. Σύμφωνα με τα λεγόμενά του συνδέθηκε με το έτος Κάλλας φέτος, διότι η Κάλλας είχε τραγουδήσει το ‘44 τον βασικό γυναικείο ρόλο, τη Σμαράγδα. Οπότε είχε έναν ιδιαίτερο συμβολισμό το να μπει αυτή η όπερα στο Ολύμπια, μία χρονιά που πολύ μεγάλο μέρος του προγράμματος είναι αφιερωμένο στη Μαρία Κάλλας με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννησή της.
Πρόκειται για την πρώτη μεγάλη όπερα της Εθνικής Σχολής, γραμμένη το ‘14. Είναι ένα έργο με διττό συμβολισμό. Από τη μία είναι η όπερα πάνω σε αυτόν τον δημοτικό θρύλο και το έργο του Καζαντζάκη και από την άλλη είναι ο συμβολισμός του ίδιου του Καλομοίρη, ο οποίος ήταν ο δημιουργός της Εθνικής Σχολής στη Μουσική. Είναι ο “πρωτομάστορας” ενός νέου μουσικού ιδιώματος.
Τι θα έρθει κανείς να δει στο Ολύμπια για όσους δε γνωρίζουν την υπόθεση;
Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι αυτήν την Όπερα θα τη δούμε συναυλιακά. Σημαίνει ότι δεν υπάρχουν σκηνικά και κοστούμια, αλλά ότι η όπερα θα παρουσιαστεί μόνο μουσικά με την ορχήστρα, τη χορωδία και όλους τους τραγουδιστές να είναι επί σκηνής. Οπότε επικεντρώνουμε στη μουσική.
Είναι ένα τιτάνιο έργο πάνω στον δημοτικό θρύλο του γεφυριού της Άρτας, το οποίο το έγραψε ο Καζαντζάκης το 1910 με τον τίτλο «η Θυσία» και ουσιαστικά έχει στο επίκεντρο την γνωστή ιστορία τους γεφυριού της Άρτας, το οποίο δεν μπορούσε να στεριώσει, παρά το γεγονός ότι το έχτιζε ο καλύτερος μάστορας, ο Πρωτομάστορας. Το βράδυ αυτό γκρεμιζόταν.
Σύμφωνα με τον θρύλο για να μπορέσει να στεριώσει το γεφύρι, ο χρησμός επέβαλε τη θυσία της αγαπημένης του Πρωτομάστορα. Να χτιστεί ουσιαστικά η αγαπημένη του στο γεφύρι για να μπορέσει να στεριώσει. Η οποία αγαπημένη του δεν ήταν άλλη από τη Σμαράγδα, την κόρη του άρχοντα της Άρτας. Αυτός είναι ο βασικός πυρήνας του μουσικού δράματος. Έπρεπε για να χτίσει το γεφύρι να ξεριζωθεί από μέσα του ο έρωτας. Ενός έρωτα ενός τεχνίτη για την κόρη του άρχοντα. Οπότε βλέπουμε ότι δεν άφησαν τις ελεύθερες ψυχές να δράσουν ελεύθερα και να ζήσουν τον έρωτά τους. Και τόσο ο Καλομοίρης όσο και ο Καζαντζάκης ήθελαν να προτάξουν το ελεύθερο πνεύμα.
Πόσο απαιτητική είναι η μουσική διεύθυνση σε ένα τέτοιο έργο;
Πάρα πολύ απαιτητική. Λατρεύω την όπερα, έχω μία πολύ μεγάλη εμπειρία στην όπερα. Είχε τύχει και είχα τραγουδήσει στη χορωδία την τελευταία όπερα που έγραψε ο Καλομοίρης, τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγου, έχω διευθύνει άλλα έργα του που έγραψε, είναι όμως η πρώτη όπερα του Καλομοίρη που διευθύνω.
Είναι ένα τιτάνιο έργο, μεγάλο και πολύ απαιτητικό μουσικά. Είναι απαιτητικό για την ορχήστρα, τους τραγουδιστές, τη χορωδία, όλους τους μουσικούς που παίρνουν μέρος σε αυτό. Έχω επενδύσει αρκετές ώρες μελέτης για να μπορέσω να τα βγάλω πέρα. Με το δύσκολο, βέβαια, δεν εννοώ δυσνόητο. Όλη αυτή η δική μας δυσκολία να το παίξουμε, περνάει στο κοινό ως ένα πλούσιο έργο. Είναι ένα έργο με πολύ έντονο ελληνικό χαρακτήρα. Έχει πάρα πολλά ελληνικά στοιχεία αλλά έχει δημιουργήσει και πολλά ελληνικά στοιχεία μέσα από φιλτράρισμα της ευρωπαϊκής μουσικής. Είμαι πολύ χαρούμενη που μου έγινε αυτή η πρόταση και έτσι γνωρίζω την πρώτη όπερα που έγραψε ο Καλομοίρης και ομολογώ ότι θέλω κι άλλο. Θα ήθελα δηλαδή στο μέλλον να διευθύνω κι άλλα έργα του ίδιου συνθέτη.
Πρόκειται για μία συνεργασία της Συμφωνική Ορχήστρα και της Χορωδία του Δήμου Αθηναίων μαζί με διεθνούς φήμης Έλληνες μουσικούς. Πώς είναι αυτή η συνύπαρξη;
Έχουμε ξεκινήσει την πρόβα με τη Χορωδία και την Ορχήστρα και οι τραγουδιστές θα έρθουν την εβδομάδα της παράστασης. Όλοι μαζί θα είμαστε έξι ημέρες κι αυτό είναι μία πρόκληση που για τους επαγγελματίες μουσικούς είναι συνήθης πρακτική. Ανυπομονώ για αυτήν τη συνύπαρξη και είμαι σίγουρη ότι θα πάει καλά, γιατί έχουμε ήδη δουλέψει με τους περισσότερους και θα φανεί ότι η επιλογή είναι εξαιρετική.
Πώς μπορεί να πειστεί η GenZ να έρθει να παρακολουθήσει όπερα;
Ομολογώ ότι η Ελλάδα έχει πολύ νεαρό κοινό στην όπερα. Και το λέω σαν ένα κομπλιμέντο για τους νέους. Υπάρχει ενδιαφέρον για την κλασική μουσική και ειδικά για την όπερα. Είναι μία τέχνη διαχρονική, αλλά τόσο ζωντανή και επίκαιρη. Είναι μία τέχνη που δεν έχει ο σημερινός 20χρονος τη δυνατότητα να την ακούσει κάθε μέρα. Αυτή είναι και η πρόκληση. Πώς μπορεί μία όπερα του 21ου αιώνα να είναι ενδιαφέρουσα για έναν 20χρονο. Είναι μία τέχνη που δεν τη ζούμε καθημερινά. Είναι μία τέχνη που είναι πάρα πολύ περίπλοκη. Αν σκεφτείς ότι θα έχει στη σκηνή 120 άτομα. Είναι μία πρόκληση που για έναν 20αρη θα μπορούσε να είναι “ουάου” το να δει 120 άτομα να παρουσιάζουν ένα θρύλο μέσα από τη μουσική και μέσα από σύγχρονους ανθρώπους που είναι σαν αυτόν. Μπορεί να είναι συναρπαστικό. Είναι κάτι που εύχομαι κάθε νέος να τη βάλουν στη ζωή τους.
Δε συναντάμε συχνά γυναίκες αρχιμουσικούς. Πώς έχεις αντιμετωπιστεί ως γυναίκα μαέστρο κατά την πορεία σου;
Τα τελευταία χρόνια ευτυχώς έχουν γίνει τεράστια βήματα και συναντάμε όλο και περισσότερες γυναίκες. Ειδικά τα τελευταία χρόνια. Εγώ προσωπικά δε συνάντησα δυσκολίες. Κάποιες φορές κάποια σεξιστικά σχόλια δεν άφησα να με επηρεάσουν, γιατί δεν ήταν η ουσία. Η μουσική έχει ανοίξει. Εγώ από τη μουσική κοινότητα δε δέχτηκα ποτέ σεξιστικό σχόλιο. Ήμουν τυχερή; Δεν ξέρω. Δεν το έζησα. Ο κόσμος ανοίγει, μπαίνουν όλο και περισσότερες γυναίκες, και ίσως πρέπει να φιλτράρουμε αν ένα σεξιστικό σχόλιο απλώς ειπώθηκε και οκ το παραβλέπω και συνεχίζω τη δουλειά μου. Και είναι διαφορετικό και διαχωρίζεται από μία σεξιστική απόφαση που πραγματικά βασίζεται πάνω σε μία σεξιστική στάση. Τότε πραγματικά εκεί θα πρέπει να αντιμετωπιστεί διαφορετικά. Θέλει πολύ καλό φιλτράρισμα. Αυτό που πιστεύω είναι ότι οποιοδήποτε τέτοιο σχόλιο πρέπει να φαίνεται άτοπο, ότι δε στέκει, τέλος. Δεν του δίνω σημασία και λόγο. Εγώ αυτό είμαι, αυτό εκπροσωπώ, είμαι ικανή, συνεχίζω.Το θετικό είναι ότι βλέπω πολλούς οργανισμούς διεθνώς να ενθαρρύνουν τις γυναίκες και να κάνουν αιτήσεις και γενικώς να αναλάβουν θέσεις ευθύνης. Είμαστε σε μία καλή συγκυρία για τις γυναίκες. Και πιστεύω ότι και για τα επόμενα χρόνια έχουμε μπει σε ένα καλό αυλάκι. Είμαι αισιόδοξη.
Ποια στιγμή της καριέρας σου ξεχωρίζεις;
Ήταν πρόσφατη και πολύ έντονη. Θα ξεχωρίσω το ντεμπούτο μου στη Βασιλική Όπερα του Λονδίνου πριν από δύο μήνες με μία καινούργια παραγωγή του βασιλικού μπαλέτου πάνω στη Συμφωνία του Γκορέτσκι. Νομίζω ήταν μία πάρα πολύ σημαντική στιγμή για μένα και με μεγάλη επιθυμία να συνεχιστεί αυτή και άλλες παρόμοιες συνεργασίες.
Ποια άλλη παράσταση θα προτείνατε να πάει κανείς από το Ολύμπια φέτος;
Είναι δύσκολο να διαλέξω. Φυσικά, υπάρχει η Ιφιγένεια στο πρόγραμμα, αλλά έχει μεγάλο ενδιαφέρον για εμένα και η Λιονέλλα, επειδή είναι το αντίθετο από αυτό που θα κάνουμε εμείς. Ήταν η Επτανησιακή σχολή, οι ορκισμένοι εχθροί του Καλομοίρη, τελείως στην άλλη πλευρά της μουσικής εκείνης της περιόδου. Την ίδια εποχή που παρουσιάστηκε ο Πρωτομάστορας είχε παρουσιαστεί και η Κρητικοπούλα του Σαμάρα, ενός άλλου καταπληκτικού συνθέτη όπερας. Όμως για τον Καλομοίρη πραγματικά δεν υπήρχε μεγαλύτερος εχθρός από τον Σαμάρα. Οπότε νομίζω ότι όποιος θέλει να έχει μία ολοκληρωμένη εικόνα της όπερας και της μουσικής εκείνης της περιόδου στην Ελλάδα, θα πρέπει να παρακολουθήσει και τη Λιονέλλα του Σαμάρα για να δει και την άλλη πλευρά της Επτανησιακής όπερας που έχει τελείως άλλες επιρροές, αλλά επίσης που ολοκληρώνει το στίγμα της εποχής με αυτό το δίπτυχο. Πρωτομάστορας και Λιονέλλα.
