Η Μούσα στην Ομόνοια που ταύτισε την Καλλιόπη με τις τουαλέτες
Έναν αιώνα πριν, με την κατασκευή του υπόγειου σιδηροδρομικού σταθμού στην Ομόνοια, η τότε δημαρχία είχε τη φαεινή ιδέα να κοσμήσει την πλατεία με μούσες και χάριτες επάνω σε κολώνες. Τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν καθόλου καλά.
- 11 ΙΟΥΝ 2023
Σε γελοιογραφία του Φωκίωνα Δημητριάδη κοντά έναν αιώνα πίσω, η Ερατώ η Μούσα παρουσιάζεται «εξεμούσα» να βγάζει τα μέσα της από την αηδιαστική εικόνα της πλατείας Ομονοίας. «Είναι αίσχος ακαλαισθησίας και ρυπαρότητας», έγραφε με μένος ο διευθυντής της Καθημερινής σε φύλλο εκείνης της χρονιά, «οκτώ και όχι εννέα μούσαι από μπετόν αρμέ πολιορκούν την πλατείαν, στημέναι επάνω εις ισάριθμα καπνοπωλεία».
Αλλά πιο χαρακτηριστική είναι μια άλλη γελοιογραφία της εποχής, όπου η Καλλιόπη, η ευγενέστερη κι η μεγαλύτερη των μουσών κατά τον Ησίοδο, απεικονίζεται σκωπτικά να μεταφέρεται στα υπόγεια δημόσια ουρητήρια της πλατείας, για την ανάγκη της.
Η ιστορία αυτής της Μούσας που κληρονόμησε τη γνωστή φράση στην αργκό του στρατού, αποδεικνύεται και η πιο μυστήρια, όπως φάνηκε τελικά.
Το ημερολόγιο γράφει 1934 και είχαν γίνει μόλις τα αποκαλυπτήρια από τη δημαρχία Σπύρου Μερκούρη στην κεντρική πλατεία, μια πλατεία πάνω στην οποία, όπως έχει αποδείξει ο χρόνος, κάθε δήμαρχος θέλησε να αφήσει το στίγμα του. Η δική του απόπειρα εξελίχθηκε πολύ λάθος.
Οι Μούσες της Ομόνοιας
Ούτε καν σήμερα δεν έχει καλλιεργηθεί, πόσο μάλλον έναν αιώνα πίσω, το πεδίο της αστικού σχεδιασμού. Η παρέμβαση ήταν άγαρμπη και εμφάνισε ξαφνικά στην περίμετρο της πλατείας οκτώ στον αριθμό στύλους, ψηλούς «σαν καπνοδόχους», και στο βάθρο πάνω από τη βάση τους κάθονταν οι περίφημες Μούσες της Ομόνοιας, μία σε κάθε στύλο. Πρόθεση της δημοτικής αρχής ήταν με αυτή τη σύνθεση να κοσμήσει τη νέα πλατεία που κατασκευάστηκε μετά την εγκατάσταση του υπόγειου σιδηροδρομικού σταθμού (ο σημερινός σταθμός ΗΣΑΠ Ομόνοια), ένα μεγαλειώδες για την εποχή δημόσιο έργο που ολοκληρώθηκε το 1930.
Ωστόσο, εκείνες χαιρετίστηκαν όχι με θαυμασμό, αλλά με κοροϊδευτικά σχόλια, ειρωνεία και χλεύη από τους Αθηναίους – παρέδωσαν «τούρτα» αντί για πλατεία, έλεγαν.
Μέχρι εκείνη τη στιγμή, η Ομόνοια ήταν καταπράσινη και γεμάτη ζωή, με φουντωτούς φοίνικες και όμορφα καλλωπιστικά παρτέρια, αλλά για την κατασκευή του υπόγειου σταθμού έπρεπε να ξηλωθεί όλη η πλατεία και να ακολουθήσει ανάπλαση, με το δεδομένο των νέων εσόδων-εξόδων από τον σταθμό, όπως και τα συστήματα εξαερισμού που απαιτούσε το έργο. Συγκεκριμένα, για την κάλυψη αυτού του δυσθεώρητου συστήματος (με την τεχνολογία της εποχής, ήταν όντως σε μέγεθος εργοστασιακής καμινάδας). Ωστόσο, δεν ήταν οκτώ οι απαιτούμενοι για τον σταθμό αεραγωγοί, όπως πολλοί αναφέρουν – μονάχα ένας ψηλός αεραγωγός απαιτούταν και οι υπόλοιποι ήταν αισθητική άποψη της τεχνικής υπηρεσίας του Δ.Α.
Τουλάχιστον αυτή είναι η πληροφορία που καταγράφει ο έγκριτος Κώστας Μπίρης στο θεμελιακό έργο που άφησε (Αι Αθήναι). Μάλιστα, στο υπέδαφος της πλατείας τότε δεν κατασκευάστηκε μονάχα ο σταθμός αλλά και ένας υποσταθμός ηλεκτροδότησης παράλληλα (όπως και σε πολλές ακόμη πλατείες της πόλης για μείωση της τάσης) και το υπόγειο έργο συνολικά απαιτούσε «να σηκωθεί έναντι της οδού Σταδίου αεραγωγός εν είδη καπνοδόχου εργοστασίου». Για αισθητικούς λόγους, μιμούμενος μάλλον το περιστύλιο των Μουσών και των Χαρίτων στην Κέρκυρα είτε ρωμαϊκά πρότυπα, η τότε διοίκηση του Δ.Α. σκέφτηκε να μην είναι ένας στύλος, αλλά πολλοί παραπάνω και να κοσμούνται με αγάλματα από Μούσες, Χάριτες και Νύμφες.
Και τελικά, όπως σημειώνει ο ιστορικός, «αντί να συγκαλυφθεί η ασχήμια, πολλαπλασιάστηκε».
«Οι εννέα Μούσες ήταν οκτώ, οι εξής έξι»
Η παραγγελία είχε δοθεί στο Σωματείο των Ελλήνων Γλυπτών και εργάστηκαν 24 γλύπτες, όπως αποτυπώνεται στο Ιστορικό Αρχείο του Δ,Α, αλλά τα πράγματα δεν κύλησαν καθόλου ρόδινα: Έπειτα από πολλά μπρος-πίσω και καθυστερήσεις, εξώδικα για πληρωμές που δεν ολοκληρώθηκαν και ανανεώσεις στις συμφωνίες, συνέβη να παρεμβαίνει μέχρι και ο Υπουργός Συγκοινωνιών Γεώργιος Παπανδρέου ώστε να συγκροτήσει μόνιμη επιτροπή ειδικών της αστικής αρχιτεκτονικής, απ’ όπου και θα προέκυπτε το τελικό σχέδιο της πλατείας.
Όπως αποφασίστηκε, οκτώ θα ήταν τελικά οι στύλοι επάνω στην πλατεία (στην αρχή αναφέρονταν σχεδόν οι διπλάσιοι, ενώ η τεχνική υπηρεσία είχε καταλήξει σε εννιά), και στη διάταξη θα ακολουθούσαν το σχέδιο που είχε ανακοινώσει ο δήμαρχος Μερκούρης:
Ήταν επιβλητικοί στύλοι με φανοστάτες και βάση-κουβούκλια (όπου και θα στεγάζονταν περίπτερα πώλησης τσιγάρων, εφημερίδων κοκ, δίνοντας θέσεις εργασίας σε ανάπηρους πολέμου), ενώ αισθητικά θα στολιζόταν από τις καθιστές μορφές, γλυπτά από λευκό τσιμέντο επάνω σε βάθρα – μούσες και χάριτες: ήταν οι Ερατώ, Δήμητρα, Αγλαΐα, Θάλεια, Εστία, Μελπομένη, Ουρανία και, μάλλον, η Ευτέρπη.
Από τα τεκμήρια των παραγγελιών στους γλύπτες, βλέπουμε ότι παρασκευάστηκαν και άλλες ηρωίδες της ελληνικής μυθολογίας όπως η Ηγεμόνη, η Αυξώ και το πιο πολυσυζητημένο των αγαλμάτων, η μούσα Καλλιόπη.
Ποτέ δεν τοποθετήθηκε η ίδια στην οκτάδα της πλατείας, αλλά ήταν τόσο θυελλώδης η συζήτηση γύρω από το όνομά της που ήταν σαν να υπήρξε πρώτη και καλύτερη.
Το μυστήριο με την Καλλιόπη και τη γνωστή φράση
© Hemis/Alamy/Visualhellas.gr
Έχει επικρατήσει η άποψη ότι το άγαλμα της Καλλιόπης είχε αποθηκευτεί στον υπόγειο σταθμό του Ηλεκτρικού, πράγμα που ίσως ξεκίνησε από την ειρωνεία εκείνης της εποχής. Όπως λέγεται, όταν ο κόσμος ρωτούσε με απορία που βρίσκεται η ένατη των μουσών, δινόταν η απάντηση κάτω στις τουαλέτες. Όπως και το ανάποδο: πού είναι η τουαλέτες, ρωτούσαν, κάτω στην Καλλιόπη, απαντούσαν. Και έτσι έμεινε.
Γιατί, στοιχεία που να το αποδεικνύουν ότι πράγματι βρισκόταν εκεί το άγαλμα δεν υπάρχουν, ούτε βγάζει ιδιαίτερο νόημα να αποθηκεύτηκε σε μια τόσο ακατάλληλη και απρεπή θέση.
Οι μούσες, επίσης, δεν μακροημέρευσιν: έπειτα από τρία χρόνια, έχοντας δεχθεί κάθε πιθανό αρνητικό σχόλιο, καθαιρέθηκαν από την επόμενη δημαρχία, με αφορμή και το γεγονός ότι μία εξ αυτών έπεσε και τραυμάτισε περαστικούς. Οπότε, η πλατεία αναδιαμορφώθηκε και εκείνες κλείστηκαν για τα επόμενα χρόνια σε αποθήκες.
Και ενώ τη σήμερον ημέρα, για όλες εκείνες τις μούσες γνωρίζουμε πού βρίσκονται –δύο στην Αμοργό, δύο στην Καρυές κοντά στη Βαμβακού Λακωνίας και οι υπόλοιπες τέσσερις στην κεντρική πλατεία της Καρδίτσας–, η τύχη της Καλλιόπης αγνοείται. Άλλοι λένε ότι καταστράφηκε, άλλοι ότι κλάπηκε, όμως πιο λογικό μοιάζει ότι δεν τοποθετήθηκε ποτέ στην Ομόνοια. Από τα ανέκδοτα που προκάλεσε στους Αθηναίους, ως αποκορύφωμα της ειρωνείας τους για την εικόνα της πλατείας, γεννήθηκε ο μύθος ότι πράγματι τοποθετήθηκε το άγαλμα εκεί. Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει διαβάζοντας και το αντίστοιχο λήμμα στον αθηναϊκό οδηγό των Γιοχάλα και Καφετζάκη.
Αλλά τι σημασία έχει, τελικά; Η αλήθεια είναι ότι η Καλλιόπη είναι η μόνη από τις Μούσες της Ομόνοιας που επιβιώνει σήμερα, μέσα απ’ την παροιμιώδη φράση στη στρατιωτική αργκό.
