O πόλεμος στην Ουκρανία απομακρύνθηκε. Και τώρα;

Εδώ και εβδομάδες παρακολουθούμε το πρελούδιο πριν από μία επικίνδυνη πολεμική σύρραξη. Η κατάσταση στην Ουκρανία μυρίζει μπαρούτι. Τώρα, όμως, όλα δείχνουν ότι ίσως οδηγούμαστε σε μία σταδιακή αποκλιμάκωση.

Φυσικά, αυτή είναι απλά άλλη μία κίνηση στη σκακιέρα της ουκρανορωσικής κρίσης, η οποία απασχολεί συχνά-πυκνά την παγκόσμια επικαιρότητα από το 2014 έως σήμερα. Τελικά, το βασικό ερώτημα είναι άλλο: τι κρύβεται πίσω από τις έντονες αναταράξεις στην περιοχή;

Ζητήσαμε από τον Ανδρέα Στεργίου, αναπληρωτή καθηγητή Σύγχρονης Ευρωπαϊκής Ιστορίας και Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, να ρίξει φως στο πραγματικό διακύβευμα του παραλίγο πολέμου, αφού ο κίνδυνος μπορεί να απομακρύνθηκε, το ζήτημα όμως σίγουρα δε λύθηκε δια παντός.

Τι διακυβεύεται στην Ουκρανία

Υπάρχει κάποιος ιστορικός λόγος που η Ρωσία εμφανίζεται τόσο προκλητική απέναντι στη Δύση διακινδυνεύοντας ακόμα και έναν πόλεμο με την Ουκρανία;

Η Ρωσία πάσχει από ένα πανίσχυρο γεωπολιτικό σύνδρομο περικύκλωσης, το οποίο είναι χαραγμένο τόσο στη συλλογική συνείδηση όσο και στη στρατηγική κουλτούρα της ρωσικής ελίτ. Πρόκειται για κάτι που ανάγεται στο τέλος του Α’ Παγκόσμιο Πόλεμου, όταν μετά την Οκτωβριανή επανάσταση, οι Δυτικές Δυνάμεις προσπάθησαν να δημιουργήσουν μία ζώνη με αντικομουνιστικά κράτη με σκοπό να εμποδίσουν την εξάπλωση του «μπολσεβικισμού».

Έτσι, το συγκεκριμένο σύνδρομο χαρακτηρίζει παραδοσιακά την εξωτερική πολιτική της Ρωσίας όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και στην Ασία. Τα πρόσφατα παραδείγματα που καταδεικνύουν το πόσο σημαντικό είναι για τη Ρωσία να περιβάλλεται από χώρες φίλιες σε εκείνη (ή χώρες που μπορεί να τις ελέγχει έμμεσα ή άμεσα, ή ακόμα και με τη μορφή προτεκτοράτου) μιλούν από μόνα τους: ο πόλεμος του Ναγκόρνο-Καραμπάχ αλλά και η επέμβαση στο Καζακστάν.

Πώς αντιλαμβάνεται τη σχέση της με την Ευρώπη και το ΝΑΤΟ;

H Ρωσία αντιμετωπίζει το ΝΑΤΟ και την Ευρωπαϊκή Ένωση ως εχθρικές δυνάμεις (λιγότερο, βέβαια, την ΕΕ καθώς η τελευταία δε διαθέτει κοινή πολιτική άμυνας με αποτέλεσμα να την αντιμετωπίζει σαν να είναι νάνος). Μάλιστα, το ΝΑΤΟ έχει προβεί σε κάποιες «ασυγχώρητες» για τη Ρωσία ενέργειες, όπως για παράδειγμα την ένταξη της Λετονίας, της Εσθονίας και της Λιθουανίας σε αυτό. Η Βαλτική στο μυαλό των Ρώσων αποτελεί την «πίσω αυλή» τους και έτσι η συγκεκριμένη κίνηση θεωρήθηκε πρόκληση.

Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, σε αυτό το πλαίσιο το πόσο σημαντική φαντάζει η Ουκρανία. Οι λόγοι είναι πολλοί και διαφορετικοί. Πρώτον, ήταν η πιο εξ-σοβιετισμένη σοσιαλιστική δημοκρατία της πρώην ΕΣΣΔ. Υπάρχουν μεγάλα τμήματα του πληθυσμού της χώρας που νιώθουν Ρώσοι. Είναι χαρακτηριστικό πως το δημοψήφισμα που έγινε μετά την παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσία ήταν θετικό για την τελευταία. 

Φυσικά, υπάρχουν και γεωπολιτικοί λόγοι που κάνουν πολύτιμη την Ουκρανία για τη Ρωσία. Καταρχάς, πρόκειται για μία τεράστια χώρα και δεύτερη μεγαλύτερη παραγωγό σιταριού παγκοσμίως. Επίσης, από το έδαφός της διέρχονται κάποιοι ρωσικοί αγωγοί φυσικού αερίου, για τους οποίους το ρωσικό κράτος πληρώνει δικαιώματα στο Κίεβο. 

Ο κύριος και βασικός λόγος όμως είναι άλλος: μία επέκταση του ΝΑΤΟ προς τα ανατολικά θα κλονίσει -ή και θα υπονομεύσει βάναυσα- το σύνδρομο περικύκλωσης στο οποίο αναφέρθηκα προηγουμένως. Θα αναβιώσει όλους τους γεωστρατηγικούς φόβους που είναι εγχαραγμένοι στη συνείδηση των Ρώσων. Κάπως σαν να καταλάμβανε η Τουρκία τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου.

Είναι πιθανή μία πολεμική σύρραξη ευρείας κλίμακας;

Δεν το θεωρώ τελείως απίθανο να γίνει ένας πόλεμος κάποια στιγμή και να καταλάβει η Ρωσία της ανατολικές περιοχές της Ουκρανίας, υπάρχουν όμως πολλοί λόγοι που απομακρύνουν μία τέτοια πιθανότητα. Πρώτα από όλα, αυτό θα ήταν παραβίαση μίας βασικής αρχής του διεθνούς δικαίου που κάνει λόγο για το απαράβατο των κρατικών συνόρων. (Όχι, βέβαια, ότι δεν το έχει κάνει στο πρόσφατο παρελθόν, όπως για παράδειγμα στην Οσετία).

Τα αποτελέσματα όμως μία ευρείας πολεμικής σύρραξης θα ήταν ολέθρια για τη Ρωσία. Οι χώρες της Δύσης έχουν ήδη ανακοινώσει ότι αυτό θα σήμαινε τον άμεσο αποκλεισμό της τελευταίας από το παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα. Κάτι που δε θα πλήξει μόνο τους φτωχούς πληθυσμούς αλλά και τους ολιγάρχες που θα βιώσουν ένα ανεπανόρθωτο οικονομικό πλήγμα -στην ελίτ των οποίων ανήκει και ο Vladimir Putin, ο οποίος κατά τα φαινόμενα έχει αποθησαυρίσει μία αμύθητη περιουσία.

Το δεύτερο οικονομικό πλήγμα έχει να κάνει με τον Nordstream 2, έναν αγωγό φυσικού αερίου κόστους πολλών δισ. ευρώ που προορίζεται για τροφοδότηση της Ευρώπης, ο οποίος σε περίπτωση πολέμου θα πάγωνε. Έτσι, η θέση της Ρωσίας ως αδιαμφισβήτητου και προνομιακού παρόχου ενέργειας για την ΕΕ θα κλονιζόταν σε σημαντικό βαθμό.

(Εδώ να κάνουμε μία παρένθεση και να πούμε ότι η Ευρώπη έχει ένα μακροχρόνιο πλάνο ώστε μέσα στις επόμενες δεκαετίες να καλύπτει τις ανάγκες της με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Μέχρι όμως να συμβεί αυτό, το ρωσικό φυσικό αέριο και πετρέλαιο παίζει σημαντικό ρόλο στη μεταβατική περίοδο ως βασική πηγή ενέργειας.)

Υπάρχουν όμως και γεωστρατηγικοί λόγοι που κάνουν ένα πόλεμο ευρείας κλίμακας όχι και τόσο πιθανό. Μία επίθεση στην Ουκρανία ίσως άμβλυνε τους παραδοσιακούς φόβους της Ρωσίας στην περιοχή, την ίδια όμως στιγμή θα προκαλούσε αλυσιδωτές αρνητικές επιπτώσεις: γειτονικές χώρες θα ριζοσπαστικοποιούσαν τη στάση τους (η Φινλανδία και η Σουηδία θα εντάσσοταν στο ΝΑΤΟ σε χρόνo dt) και κοντινά κράτη θα έριχναν γέφυρες με τη Δύση ώστε να εξοπλιστούν κατάλληλα για περίπτωση πολέμου.

Κλείνοντας, η τελευταία -αλλά όχι λιγότερο σημαντική- επίπτωση ενός πολέμου θα ήταν η δημιουργία ενός επικίνδυνου προηγούμενου για κάθε μήκος και πλάτος του πλανήτη. Σε περίπτωση που η Ρωσία εισέβαλλε στην Ουκρανία, δε θα ήταν καθόλου απίθανο να δούμε να συμβαίνει λίγο καιρό μετά και κάτι αντίστοιχο με την Κίνα και την Ταϊβάν.

Σε πιο απλά λόγια: θα σήμαινε ότι μεγάλες χώρες μπορούν να επιτίθενται ενάντια σε άλλες (μικρότερες) χώρες επαναφέροντας μνήμες που η ανθρωπότητα προσπάθησε εδώ και δεκαετίες να ξεχάσει. Ο ασκός του Αιόλου θα άνοιγε, δίνοντας το μήνυμα πως οι ισχυρές χώρες μπορούν να περιφρονούν το διεθνές δίκαιο.

*Το συλλογικό έργο Σύγκρουση και ευημερία: Γεωπολιτική και ενέργεια στην Ανατολική Μεσόγειο κυκλοφορεί σε επιμέλεια Ανδρέα Στεργίου από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος