Ματαρόα: Το πλοίο που μετέφερε στη Γαλλία μια καραβιά μεγαλοφυΐες

Ήταν Σάββατο 22 Δεκεμβρίου του 1945, όταν ένα πλοίο με το εξωτικό όνομα Ματαρόα και ένα αλλιώτικο φορτίο, έλυνε κάβους από τον Πειραιά με τελικό προορισμό τη Γαλλία. Η θάλασσα γκρι και ο ουρανός συννεφιασμένος. Όμως στο κατάστρωμα εκείνο το πρωί ήταν καλοκαίρι και μόλις το πλοίo βγήκε στην ανοιχτή θάλασσα, οι επιβάτες του έστησαν γλέντι και χόρευαν σαν μικρά παιδιά.

«Η γυναίκα με τα μεγάλα μάτια», όπως θέλει μία εκδοχή να σημαίνει το Ματαρόα στη γλώσσα των Μαορί, έκανε το δεύτερο ταξίδι της εκείνη τη χρονιά και στο κατάστρωμα βρίσκονταν νέοι και νέες, που όχι απλά έφευγαν για να σπουδάσουν στην Πόλη του Φωτός, αλλά έφευγαν από έναν κίνδυνο υπαρκτό και πολύ συγκεκριμένο: να στερηθούν την ελευθερία τους χωρίς να ξέρει κανείς που θα οδηγούσε αυτό.

Με αφορμή τη συμπλήρωση 80 ετών από τη μεγαλύτερη ομαδική φοιτητική μετανάστευση στην ελληνική Ιστορία, μιλήσαμε με τον δημοσιογράφο και συγγραφέα του βιβλίου Ο Αγνοούμενος του Ματαρόα, Νίκο Αμανίτη, για τον μύθο του Ματαρόα, που ονομάστηκε διεθνώς «Η κιβωτός των Ελλήνων», τους επιβάτες του αλλά και γιατί τόσα χρόνια μετά εξακολουθεί να εμπνέει.

PUBLIC

Ο αγνοούμενος από το Ματαρόα

Μυθιστορία μιας ταραγμένης εποχής Ποιος ήταν αυτός ο μυστήριος ζωγράφος που αγνοείται εντελώς από την ελληνική βιβλιογραφία, που δεν άφησε εδώ πέρα ούτε το όνομά του, που ταξίδεψε με το Ματαρόα και τον μνημονεύουν μετά θάνατον οι Νew Υork Τimes;

19,90 17,99

ΑΓΟΡΑΣΕ ΤΟ

Για αρχή, τι ήταν το Ματαρόα και γιατί ονομάστηκε «Κιβωτός των Ελλήνων»;

Το Ματαρόα είναι ένας διαχρονικός μύθος. Είναι ένα πλοίο που στις 22 Δεκεμβρίου του 1945, πριν από 80 χρόνια ακριβώς, απέπλεε από τον Πειραιά μεταφέροντας περίπου 200 νέους από την Ελλάδα του Εμφυλίου στη Γαλλία, με πρωτοβουλία του Γαλλικού Ινστιτούτου και του Διευθυντή του, Οκτάβ Μερλιέ.

Αυτή είναι η μεγαλύτερη ομαδική φοιτητική μετανάστευση στην ελληνική Ιστορία. Πολλοί από τους νέους αυτούς, αν είχαν παραμείνει στην Ελλάδα σε λίγους μήνες, όταν άρχισε ο Εμφύλιος, θα είχαν συλληφθεί και ίσως εκτελεστεί. Αρκετοί είχαν πολεμήσει πριν έναν χρόνο στα Δεκεμβριανά. Δεν είναι όμως μόνο αυτό που έφτιαξε τον μύθο του Ματαρόα. Είναι, κυρίως, το γεγονός ότι πολλοί από τους νέους που μετέφερε, εξελίχθηκαν σε καλλιτέχνες διανοούμενους και επιστήμονες παγκόσμιας φήμης.

Ποιοι ήταν οι επιβάτες του και ποιες ήταν οι πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες στην Ελλάδα που οδήγησαν στην πρώτη μαζική φοιτητική μετανάστευση;

Οι συνθήκες ήταν πολύπλοκες. Είχαν προηγηθεί τα Δεκεμβριανά, η Βάρκιζα, το κυνηγητό των ηττημένων είχε ξεκινήσει, αλλά ακόμη τα περιθώρια δεν είχαν γίνει ασφυκτικά. Αυτό που δεν γνωρίζουν πολλοί είναι ότι οι ελληνικές κυβερνήσεις (4 μέσα σε ένα χρόνο) βοήθησαν την επιχείρηση Ματαρόα. Ανάμεσα στους υποτρόφους υπάρχει και η κατηγορία αυτών που ταξίδεψαν με έξοδα της ελληνικής κυβέρνησης – ανάμεσά τους και πασίγνωστα μέλη του ΚΚΕ (με την ευλογία του Κόμματος) και νέοι που είχαν συλληφθεί στα χαρακώματα των Δεκεμβριανών. Ήταν μια περίεργη εποχή.

Όσο για τους ταξιδιώτες; Ο μετέπειτα κατεξοχήν θεωρητικός της διαφορετικής Αριστεράς, Κορνήλιος Καστοριάδης. Ο γλύπτης Μέμος Μακρής (πέρασε στη σοσιαλιστική Ουγγαρία όπου δημιούργησε τα σημαντικότερα μνημεία της χώρας). Οι μετέπειτα παγκόσμιας φήμης φιλόσοφοι Αξελός και Παπαϊωάννου. Ο κορυφαίος αρχιτέκτονας Γιώργος Κανδύλης, που έγινε το δεξί χέρι του Λε Κορμπυζιέ. Η Μιμίκα Κρανάκη, συγγραφέας, πανεπιστημιακός, στενή συνεργάτιδα του Σαρτρ, ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος.

Ο σπουδαίος κινηματογραφιστής Μάνος Ζαχαρίας, που επέστρεψε για να κινηματογραφήσει τις μάχες του ΕΛΑΣ και κατέφυγε στη Σοβιετική Ένωση. Η Έλλη Αλεξίου. Ο Βιργίλιος Σολωμονίδης, που έγινε γνωστός ως Andre’ Kedros, συγγραφέας, φίλος του Λουί Αραγκόν. Η Νέλλη Ανδρικοπούλου, σύζυγος του Νίκου Εγγονόπουλου. Και τόσοι άλλοι. Μια καραβιά μεγαλοφυΐες.

Τότε βέβαια όλοι αυτοί ήταν ακόμη παιδιά και είχαν βρει τον τρόπο να εκδικούνται τους Εγγλέζους του πληρώματος κάνοντάς τους χειραψία με τα χέρια γεμάτα μαρμελάδα. Κάνανε πολλές τρέλες στη διάρκεια του ταξιδιού, τις ανακάλυψα από ντοκουμέντα και σειρές εκπομπών του γαλλικού ραδιοφώνου και τις μεταφέρω σε κάποιες σελίδες του βιβλίο.

Ποιος είναι ο Αγνοούμενος του Ματαρόα; Ποια είναι η ιστορία του;

Ο Νίκος Μπαλόγιαννης ήταν ένας δαιμόνιος ζωγράφος που αγνοείται εντελώς από την ελληνική βιβλιογραφία, που διέπλευσε τον μεσοπόλεμο στο Παρίσι και την Αθήνα, μπήκε για τα καλά στην ελευθεριότητα της περίφημης Σχολής Καλών Τεχνών του Παρισιού, ερωτεύτηκε μια νεαρή Γαλλίδα ζωγράφο λίγους μήνες πριν ξεσπάσει ο Πόλεμος, ήταν συμφοιτητής με τον ανθό των Ελλήνων εικαστικών, τραυματίστηκε στο αλβανικό, άφησε το χνάρι του στο ΕΑΜ, η χάρη του έφτασε ως την Αμερική, αφού προηγουμένως άφησε πίσω του έναν μισοτελειωμένο έρωτα κι ένα λεπτομερές προσωπικό ημερολόγιο των ημερών της κατοχής που κανείς μέχρι τώρα δεν το είχε ανοίξει.

Αυτό το ημερολόγιο, που στην πραγματικότητα ήταν ένα ερωτικό γράμμα στην αγαπημένη του νεαρή Γαλλίδα, έφθασε στα χέρια μου με αναπάντεχο τρόπο τον καιρό της πρώτης καραντίνας. Το είχε γράψει σε ένα ρολό χαρτί 27 μέτρων, όπως θα κάνει ο Kerouac για το On the Road δέκα-δεκαπέντε χρόνια αργότερα.

Σε αυτό, ο ήρωάς μας της εξιστορεί τη ζωή του στην Κατοχή, τα μεθύσια του (έπινε πολύ ακόμη και τότε), τους αγώνες του (ήταν οργανωμένος στο ΕΑΜ), τις αναμνήσεις του από τη ζωή μαζί της στο προπολεμικό Παρίσι.

Το γράμμα του τελειώνει την ημέρα της Απελευθέρωσης, και εκεί ξεκινά η δική μου περιπέτεια, μια έρευνα που κράτησε 4 χρόνια: Σαν ντετέκτιβ σε αστυνομική σειρά προσπάθησα να βρω τα ίχνη αυτής της 20χρονης ζωγράφου που είχε πάψει να του γράφει από την αρχή του πολέμου, να μάθω περισσότερα για εκείνον, να καταλάβω πώς ζούσαν οι άνθρωποι εβδομάδες πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, να πάρω μια γεύση από αυτήν την τρελή εποχή που ήταν ο Μεσοπόλεμος στην Αθήνα και στο Παρίσι, χοροί, έρωτες, ξενύχτια.

Ήθελε πολύ κόπο και πολύ χρόνο, αλλά όλα όσα γράφω είναι αληθινά και διασταυρωμένα. Προμετωπίδα του βιβλίου είναι άλλωστε η εισαγωγή σε κάθε επεισόδιο του Fargo: This is a true story. The events depicted…κλπ. Έχω επηρεαστεί αρκετά από τις τηλεοπτικές σειρές – έτσι κάθε κεφάλαιο του βιβλίου ξεκινά με ένα μικρό τιζεράκι που λέει και δεν λέει όσα πρόκειται να συμβούν στη συνέχεια. Και ο αναγνώστης βλέπει το βιβλίο να γράφεται την ώρα που το διαβάζει.

Ας πούμε ότι το βιβλίο είναι ένα κοκτέιλ με ένα μέρος Μεσοπόλεμο, ένα μέρος αστυνομικής έρευνας, ένα μέρος Κατοχής, πολλή Ιστορία, πολύ έρωτα, Αθήνα των ’30s, Παρίσι του 1939 και του 1946, LA και Σαν Φρανσίσκο του ’50 και Νέα Υόρκη του ’60, γιατί εκεί θα καταλήξει ο ταξιδιώτης του Ματαρόα και θα γίνει ολοσέλιδο θέμα στους New York Times πέρσι, πολλά χρόνια μετα το θάνατό του.

Οι επιβάτες του Ματαρόα τότε έφυγαν από την Ελλάδα για να αναζητήσουν έναν κόσμο ελευθερίας και εξέλιξης. Το ίδιο επιδιώκουν σήμερα και όσοι επιβιβάζονται σε μία βάρκα. Τι διαφορές και ομοιότητες εντοπίζονται τότε και τώρα;

Η περίπτωση του Ματαρόα μπορεί να συγκριθεί μόνο με το σημερινό brain drain αλλά και από αυτό διαφέρει πολύ, καθότι επρόκειτο για μια μοναδική και ομαδική επιχείρηση η οποία έχει, εκ των υστέρων και μάλλον καταχρηστικά, επενδυθεί με σαφή ιδεολογικό μανδύα – σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει τώρα με τη φυγή πολλών νέων Ελλήνων στο εξωτερικό.

Πώς γεννήθηκε ο μύθος του Ματαρόα και πώς μετατράπηκε από ιστορικό γεγονός σε πολιτισμικό trend (βιβλία, θέατρο, ομάδες καλλιτεχνών, brands);

Όταν το Ματαρόα απέπλεε από τον Πειραιά, τον Δεκέμβρη του 1945, κανένας από τους επιβάτες του δεν μπορούσε να φανταστεί ότι περνούσε στο χώρο του μύθου. Πολλά χρόνια αργότερα, ένας μυθικός επιβάτης του, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, συνειδητοποίησε σε τι τεράστιες προσωπικότητες είχαν εξελιχθεί πολλοί από τους συνεπιβάτες του και για πρώτη φορά αναφέρθηκε στη μυθική διάσταση του ταξιδιού.

Ταυτόχρονα στη Γαλλία, δημοσιογράφοι και διανοούμενοι που αντελήφθησαν ότι όλοι αυτοί που, χωριστά ο καθένας τους, έγραφαν ιστορία στους τομείς της επιστήμης και του πολιτισμού, είχαν φθάσει μαζί στη χώρα τους ένα βράδυ του Δεκεμβρίου του ’45, καθιέρωσαν τον όρο “Κιβωτός των Ελλήνων” και άρχισαν τα αφιερώματα και τις ραδιοφωνικές εκπομπές για το Ματαρόα.

Ακολούθησαν βιβλία από δυο επιβάτιδες, τη Μιμίκα Κρανάκη και τη Νέλλη Ανδρικοπούλου, θεατρικές παραστάσεις από το θέατρο του Ήλιου της Αριάν Μνουσκίν Mataroa, la mémoire trouée / Le voyage du Mataroa (Ματαρόα, η τρύπια μνήμη / Το ταξίδι του Ματαρόα) και, όπως γίνεται σε αυτές τις περιπτώσεις, ο μύθος άρχισε να ριζώνει και να εξαπλώνεται μέσα από όλο και περισσότερες πολιτιστικές παραγωγές.

Το 2019 ο Ανδρέας Σιαδήμας γύρισε το ντοκιμαντέρ Ματαρόα, το ταξίδι συνεχίζεται…, πρόσφατα η Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής σε συμπαραγωγή με το Εθνικό Θέατρο ανέβασε τη μουσικοθεατρική παραγωγή Mataroa on the Horizon, ενώ μια γρήγορη ματιά στο Google αποκαλύπτει τουλάχιστον μία μπάντα με το όνομα Ματαρόα και δύο άλμπουμ με αυτό τον τίτλο από δύο ξεχωριστά συγκροτήματα, μία γκαλερί στα Εξάρχεια, ενώ mataroa.gr ονομάζεται και μια ελληνική πλατφόρμα/δίκτυο για τις σύγχρονες τέχνες και τον πολιτισμό. Και δεν είναι μόνο αυτό: Στα περισσότερα μπαρ μπορείτε να παραγγέλετε ενα Mataroa Gin ενώ η οινοποιητική μονάδα Οινογένεσις παράγει πέντε εκδοχές λευκού και κόκκινου κρασιού Mataroa.

Το ενδιαφέρον είναι ότι και οι δύο παραγωγοί αναφέρουν ότι τα προϊόντα τους ονομάστηκαν έτσι ως «άμεση αναφορά στο ιστορικό πλοίο του 1945, το οποίο μετατρέπεται συμβολικά σε «ένα μπουκάλι-ταξίδι» που μεταφέρει τη μνήμη, τη δύναμη του ανθρώπινου πνεύματος και τη μεσογειακή πολιτισμική συνέχεια».

Γιατί το Ματαρόα εξακολουθεί να μιλά στις νεότερες γενιές καλλιτεχνών και πολιτικά ανήσυχων νέων, 80 χρόνια μετά;

Το Ματαρόα είναι ένα νεανικό κατόρθωμα. Μια εξόρμηση νέων ανθρώπων, επιστημόνων, καλλιτεχνών, διανοουμένων που πολλοί από αυτούς είχαν αγωνιστεί στην Αντίσταση, είχαν παίξει τη ζωή τους κορώνα – γράμματα και ήταν ο αφρός, ό,τι καλύτερο είχε η χώρα μας.

Όλοι τους ξέφευγαν από την πιο σκοτεινή περίοδο της σύγχρονης Ιστορίας μας, γεμάτοι ελπίδα και όνειρα που τα πραγματοποίησαν πέρα από κάθε προσδοκία. Πώς να μην θέλουν να ταυτιστούν μαζί τους οι ανήσυχοι και δημιουργικοί νέοι των επόμενων γενεών;

Τι συμβολίζει σήμερα;

Τα όνειρα, τις ελπίδες και τους αγώνες για ένα καλύτερο μέλλον, συλλογικό και ατομικό, αυτά συμβολίζει το Ματαρόα. Γι’ αυτό εξακολουθεί να μιλά στις νεότερες γενιές, ακόμη και σε όσους αγνοούν την ύπαρξή του.

Όπως υπενθυμίζει ο καθηγητής Νικόλας Μανιτάκης, κατ’ εξοχήν μελετητής της φοιτητικής εξόδου του 1945, δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι αποτίουν κάθε χρόνο, χωρίς να το ξέρουν, φόρο τιμής σε εκείνους που εν αγνοία τους έφτιαξαν τον Μύθο, όταν, στην επέτειο του Πολυτεχνείου, εναποθέτουν στεφάνια και λουλούδια πάνω στο μεγάλο πεσμένο κεφάλι που βρίσκεται στο Προαύλιο: Την προτομή του επιβάτη του Ματαρόα, ιστορικού Νίκου Σβορώνου, έργο του γλύπτη Μέμου Μακρή, επιβάτη του Ματαρόα.

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ