Τι είναι το jamais vu που σε κάνει να βλέπεις τα ίδια πράγματα με άλλα μάτια

Στον εγκέφαλό μας υπάρχει ένα σημείο που είναι υπεύθυνο για την ανίχνευση της οικειότητας. Είναι ο έσω κροταφικός λοβός και πιο συγκεκριμένα, ο ιππόκαμπος και οι γύρω περιοχές, όπως η παραιπποκάμπια έλικα και ο ενδορινικός φλοιός. Μαζί παίζουν βασικό ρόλο στην επεξεργασία της μνήμης και την αναγνώριση του κατά πόσο κάτι μας φαίνεται οικείο.

Ο ιππόκαμπος βοηθά στη σύγκριση νέων εμπειριών με τις αποθηκευμένες αναμνήσεις μας, συμβάλλοντας στην αίσθηση του «το έχω ξαναδεί αυτό». Δηλαδή, του déjà vu (ήδη ιδωμένο), στα ελληνικά προμνησία.

Μελέτες έχουν δείξει πως πρόκειται για εμπειρία που έχουμε βιώσει περισσότεροι από το 70% των ανθρώπων, τουλάχιστον μια φορά στη ζωή μας.

Η παραιπποκάμπια έλικα επεξεργάζεται λεπτομέρειες του περιβάλλοντος, όπως μέρη ή σκηνές που μπορούν να προκαλέσουν οικειότητα.

Όταν παθαίνουμε déjà vu, όταν δηλαδή νιώθουμε πως έχουμε ξαναζήσει κάτι που μας συμβαίνει πρώτη φορά (πχ επισκεπτόμαστε ένα μέρος για πρώτη φορά, αλλά νιώθουμε σαν να έχουμε ξαναβρεθεί εκεί ή κάνουμε μια συζήτηση που νιώθουμε πως έχουμε ξανακάνει) έχει προκύψει μια αναντιστοιχία ή μια υπερενεργοποίηση σε αυτές τις περιοχές που προκαλεί την ψευδή αίσθηση οικειότητας.

Αυτό που συμβαίνει είναι σαν να μπερδεύεται ελαφρώς το σύστημα αρχειοθέτησης του εγκεφάλου μας (δεν συγχρονίζεται με την πραγματικότητα) και συγχέει το παλιό με το νέο. Κυρίως είναι κάτι που συμβαίνει όταν είμαστε πολύ κουρασμένοι, αγχωμένοι ή βρισκόμαστε σε ένα νέο περιβάλλον.

Ερευνητές ανακάλυψαν πως ένα άλλο μπέρδεμα στο εγκεφαλικό μας σύστημα, δίνει το αντίθετο του déjà vu που ονομάστηκε jamais vu (ποτέ ιδωμένο) – συμβαίνει όταν ξεχνάμε κάτι οικείο.

Η κύρια επιστημονική εξήγηση είναι αυτή του κορεσμού, της υπερφόρτωσης μιας αναπαράστασης μέχρι να καταστεί ανόητη.

Μια χαρακτηριστική του περίπτωση είναι όταν κοιτάμε ένα οικείο πρόσωπο και μας βγάζει κάτι το ασυνήθιστο ή το άγνωστο. Μια άλλη είναι όταν γράφουμε μια λέξη και την επεξεργαζόμαστε για ώρα, γιατί δεν είμαστε σίγουροι πως είναι η σωστή. Μια τρίτη, όταν πηγαίνουμε για πολλοστή φορά σε ένα μέρος και είναι σαν να το βλέπουμε με νέα μάτια.

Η σχετική εργασία, που ερεύνησε τον μηχανισμό πίσω από το φαινόμενο και διήρκεσε 15 χρόνια, κέρδισε το βραβείο Ig Nobel λογοτεχνίας το 2023.

Όπως έγραψε στο Conversation ο εκ των ερευνητών της βραβευμένης εργασίας, Christopher Moulin, καθηγητής γνωστικής νευροψυχολογίας Université Grenoble Alpes (UGA), «ο βασικός σχεδιασμός των πειραμάτων που κάναμε ήταν να βάλουμε ανθρώπους να κάνουν το ίδιο πράγμα, ξανά και ξανά για να δούμε αν χάνει κάθε νόημα ή αν προκαλεί σύγχυση».

Στο πρώτο πείραμα, 94 προπτυχιακοί φοιτητές αφιέρωσαν τον χρόνο τους γράφοντας επανειλημμένα την ίδια λέξη. Το έκαναν με δώδεκα διαφορετικές λέξεις που κυμαίνονταν από κάτι κοινό (πχ πόρτα) έως κάτι λιγότερο συνηθισμένο (πχ σπαθί).

«Ζητήσαμε από τους συμμετέχοντες να αντιγράψουν τη λέξη το συντομότερο δυνατό, αλλά τους είπαμε ότι επιτρεπόταν να σταματήσουν και τους δώσαμε μερικούς λόγους για αυτό, όπως όταν νιώσουν περίεργα ή ότι βαριούνται ή ότι τους πονάει το χέρι τους.

Η πιο συνηθισμένη επιλογή που σταμάτησαν ήταν ότι τα πράγματα άρχισαν να τους φαίνονται περίεργα. Το περίπου 70% σταμάτησε τουλάχιστον μια φορά, εξαιτίας αυτού που ορίσαμε ως jamais vu. Αυτό συνέβη μετά περίπου ένα λεπτό που περιλάμβανε 33 επαναλήψεις για συνηθισμένες λέξεις.

Στο δεύτερο πείραμα χρησιμοποιήσαμε μόνο τη λέξη «το», θεωρώντας ότι ήταν η πιο συνηθισμένη. Αυτή τη φορά, το 55% των ανθρώπων σταμάτησε να γράφει για λόγους που συνάδουν με τον ορισμό μας για το jamais vu, μετά από 27 επαναλήψεις.

Όταν ζητήσαμε να περιγράψουν την εμπειρία, είπαν ότι η λέξη έχανε το νόημα της, όση περισσότερη ώρα την κοιτούσαν, ενώ ένιωσαν να χάνουν και τον έλεγχο του χεριού τους. Επίσης, κάποιοι κατέθεσαν ότι έφτασαν στο σημείο να σκέφτονται ότι δεν έμοιαζε με κανονική λέξη, αλλά κάποιος τους είχε ξεγελάσει και τους είχε κάνει να πιστεύουν πως είναι».

Ο Moulin εξήγησε πως η προσφορά της ερευνητικής ομάδας στον κόσμο ήταν η ιδέα πως «οι μετασχηματισμοί και οι απώλειες νοήματος στην επανάληψη συνοδεύονται από ένα συγκεκριμένο συναίσθημα, του jamais vu που είναι ένα σήμα για εμάς πως κάτι έχει γίνει πολύ αυτόματο, πολύ ρευστό, πολύ επαναλαμβανόμενο».

«Το jamais vu μας βοηθά να «ξεφύγουμε» από την τρέχουσα επεξεργασία μας και το αίσθημα της μη πραγματικότητας είναι στην πραγματικότητα ένας έλεγχος της πραγματικότητας».

Ο ειδικός τόνισε ότι πρόκειται για κάτι που είναι λογικό να συμβεί, καθώς τα γνωστικά μας συστήματα πρέπει να παραμένουν ευέλικτα κι έτσι στέλνουμε την προσοχή μας όπου χρειάζεται, αντί να επαναλαμβάνουμε τις ίδιες εργασίες για πολύ καιρό.

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ