Η ιστορία πίσω από το συντριβάνι στην πλατεία Συντάγματος

Διαδηλώσεις, ραντεβού, ψώνια, καλοκαιρινά σουλάτσα χωρίς συγκεκριμένο προορισμό – ο μέσος Αθηναίος έχει περπατήσει στην πλατεία Συντάγματος πιο πολλές φορές απ’ όσες μπορεί να φανταστεί, αλλά παραμένει αβέβαιο αν ποτέ έχει παρατηρήσει τα στοιχεία που την κοσμούν.

Να κάνουμε ένα γρήγορο τεστ; Ποιος έχει δει το γυμνό αγόρι που τρώει με όρεξη ένα τσαμπί από σταφύλια, στην πλευρά της οδού Βουλής, έργο (αντίγραφο) του σπουδαίου Τήνιου γλύπτη Δημήτριου Φιλιππότη; Ποιος έχει παρατηρήσει στη δεξιά πλευρά τα μαρμάρινα βάθρα με τον Παλαιστή ή τον καθιστό Ερμή, αντίγραφα από τη δωρεά του λόρδου Bute με την οποία είχαν έρθει τα πρώτα ορειχάλκινα δημόσια γλυπτά της πόλης, στα τέλη του 19ου αι.; Και το γνωστό συντριβάνι – έχει κανείς άραγε προσέξει την κατασκευαστική του τεχνοτροπία ή έστω ποια χρονολογία αναγράφεται στην επιγραφή του;

«Δήμος Αθηναίων 1872», διακρίνεται πολύ καθαρά πλέον, επάνω στο χείλος της εξωτερικής γούρνας. Η εικόνα του έχει αποκατασταθεί. Οι εργασίες συντήρησης τις οποίες ολοκλήρωσε μόλις το Τμήμα Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Δήμου Αθηναίων (για πρώτη φορά, έπειτα από 150+ χρόνια), επανέφεραν το μνημείο αυτό στη λαμπερή εποχή του: αποκαταστάθηκαν οι φθορές τόσο στις μαρμάρινες επιφάνειες όσο και σε επίπεδο κατασκευής, ενώ επίσης αφαιρέθηκαν μεταγενέστερες παρεμβάσεις, όπως η επικάλυψη της εξωτερικής δεξαμενής που είχε δημιουργήσει μια σκληρή μαύρη κρούστα.

Να επισημάνουμε ότι λόγω της μεγάλης ιστορικής αξίας του συντριβανιού (καταχωρημένο ως νεότερο μνημείο), πριν τις εργασίες προηγήθηκε μελέτη συντήρησης, σε συνεργασία με το αρμόδιο τμήμα του ΥΠΠΟΑ.

Ένα μικρό θαύμα μαρμαροτεχνικής με υπογραφή Τσίλλερ

Η παλαιότερη ψηφιοποιημένη φωτογραφία που αποτυπώνει τον συντριβάνι στην κεντρική πλατεία της πόλης ανάγεται στη δεκαετία του 1890 και τους Αδελφούς Ρωμαΐδη, αλλά είναι βέβαιο ότι η ιστορία του πάει ακόμη πιο πίσω.

Φημολογείται ότι την οδηγία για τη δημιουργία του συντριβανιού είχε δώσει η βασίλισσα Αμαλία, κατά την πρώτη επίσκεψή της στα βασιλικά Ανάκτορα. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίες του 1850, είχε ολοκληρωθεί η αρχική διαμόρφωση της έκτασης μπροστά ακριβώς από το κτίριο ως πλατεία Ανακτόρων (εκεί όπου βρίσκεται σήμερα το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη), ενώ ακριβώς από κάτω, διά μέσου μιας μαρμάρινης σκάλας, η διαμόρφωση συνέχιζε στο Περβολάκι, όπως λεγόταν ο Κήπος της πλατείας του Συντάγματος.

Ανατρέχοντας στον ιστορικό οδηγό για την Αθήνα των Θανάση Γιοχάλα και Τόνιας Καφετζάκη, βρίσκουμε μια κατατοπιστική περιγραφή απ’ την τότε τετράγωνη «κάτω» πλατεία του Συντάγματος: υπήρχε ένα τετράπλευρο μεγάλο ρολόι, μία μαρμάρινη οκτάγωνη εξέδρα για την μπάντα της Φρουράς (η οποία έπαιζε μουσική δύο φορές την εβδομάδα), αλλά και μια μικρή στέρνα με χρυσόψαρα στο κέντρο. Μέσα σε αυτή τη λίμνη, είχε οικοδομηθεί το εμβληματικό συντριβάνι προς τέρψη μικρών και μεγάλων, κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από πεντελικό μάρμαρο και σε σχέδια του μεγάλου αρχιτέκτονα Ενστ Τσίλλερ, στα πρότυπα αστικών πάρκων της εποχής στην Ευρώπη.

Η λίμνη μεταφέρθηκε αργότερα στην πλατεία Κοτζιά, ενώ το σιντριβάνι παρέμεινε στην πλατεία, αποτελώντας έκτοτε ένα σταθερό σημείο αναφοράς για ραντεβού μεταξύ των Αθηναίων. Όχι ακριβώς, όμως, με την ίδια μορφή.

Όπως προδίδουν φωτογραφικά ντοκουμέντα του 19ου-20ου αιώνα, στο αρχικό κεντρικό τμήμα του συντριβανιού που αποδίδεται στον Τσίλλερ, υπήρχε μαρμάρινη ανθοστήλη με ολόγλυφα σχέδια υδρόβιων πτηνών και ένα αγαλματίδιο νεανικής μορφής ψηλά. Παράλληλα, όπως διαπιστώθηκε κατά την έρευνα πριν την τωρινή συντήρηση του μνημείου, το κεντρικό αυτό τμήμα φαίνεται να μεταφέρθηκε στο σιντριβάνι της Κουμουνδούρου, ενώ το σημερινό κεντρικό στοιχείο του συντριβανιού στο Σύνταγμα πιθανόν να προέρχεται από παλιότερο κυκλικό συντριβάνι της Κοτζιά.

Μεταγενέστερα ντοκουμέντα (από τα μέσα του 20ου αιώνα) δείχνουν ότι η κατασκευή έπαψε για ένα διάστημα να λειτουργεί ως συντριβάνι – μετατράπηκε σε έναν μικρό κήπο, με κυκλικό παρτέρι και καλλωπιστικά άνθη. Στιγμιότυπα από επόμενες δεκαετίες, δε, αποτυπώνουν στο σημείο μια πολυγωνική πρόσθετη περίμετρο, ως συνέπεια των συνεχών αναπλάσεων που έγιναν στην κεντρική πλατεία της πόλης από διαφορετικές δημαρχίες, δυστυχώς χωρίς να του έχει αναγνωριστεί το μέγεθος της αξίας του από ιστορική αλλά και κατασκευαστική οπτική.

Διότι, εκτός όλου του παρελθόντος που μεταφέρει, το συντριβάνι στην πλατεία Συντάγματος διακρίνεται και για την κατασκευαστική του τεχνοτροπία.

Ένα «μικρό θαύμα τεχνικής του 19ου αιώνα», έχει χαρακτηριστεί: αν παρατηρήσουμε, αποτελείται από δύο δεξαμενές (η μία μέσα στην άλλη) και καθεμιά λεκάνη από αυτές αποτελείται από επιμέρους αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία έχουν συνενωθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να φαίνονται ως ένα. Λόγω κλίσης του εδάφους, δε, το συντριβάνι παρουσιάζει υψομετρική διαφορά – έχει ύψος 60 εκ. από το έδαφος στο πάνω μέρος της πλατείας και 88 εκ. στο κάτω μέρος της πλατείας προς Ερμού.

Έτσι, βλέποντας από τη μία πλευρά τη Βουλή και από την άλλη την Ερμού και το Θησείο, ενώ ταυτόχρονα εδρεύει στον άξονα μεταξύ Ομόνοιας και Ακρόπολης, το συντριβάνι αυτό αναβλύζει στην καρδιά της πόλης, με όλη την κυριολεξία αλλά και τον συμβολισμό που κρύβει αυτή η φράση.

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ